جنگ جهانی دوم در خراسان (قسمت اول)
یادداشت – دکتر برات شمسا
ناامنی، قحطی، ازهم‌گسیختگی، فقر، بلاتکلیفی، احتکار و مهم‌تر از همه سیر تصاعدی هزینه زندگی و تورم اقتصادی، اهالی خراسان را بیش از سایر نقاط دیگر به ستوه آورده بود. به دنبال شایعه آمدن قوای شوروی به‌طرف شهرهای خراسان، عده‌ای از رؤسای ادارات شهرها را ترک کردند این امر باعث نگرانی و تشویش بیشتر مردم شد. در سپیده‌دم چهارشنبه پنجم شهریور از باج‌گیران به‌وسیله تلفن به پاکروان استاندار خراسان اطلاع دادند که روس‌ها از مرز باج‌گیران عبور کرده‌اند و از طرف مرزداران و ژاندارم‌های ایران نیز چند تیر شلیک‌شده است. نیم ساعتی از این خبر نگذشته بود که بمباران مشهد از طرف روس‌ها شروع شد: روس‌ها چهل فروند از هواپیماهای جنگی خود را به هودان مقابل باج‌گیران که در مرز مشترک ایران و شوروی واقع است آورده و در آنجا بارگیری کردند. صبح روز چهارشنبه پنجم شهریور 1320 برای مردم قوچان روزی غیرمنتظره و روز وحشت بود. سه فروند هواپیمای جنگنده شوروی در آسمان آن شهر پدیدار گردید.
از طرف لشگر نهم خراسان دو ستون جهت مقابله تعیین شد. ستون اول مأمور حفظ گردنه «مزدوران» در محور مشهد ـ سرخس گردید و ستون دوم مأمور حفظ گردنه امامقلی در محور شهرهای شمال غربی استان گردید. اما ازآنجایی‌که لشگر وسایل موتوری کافی برای حمل این ستون‌ها نداشت، در شهر مشهد شروع به جمع‌آوری چند کامیون و اتوبوس کرد. ولی رانندگان و صاحبان کامیون‌ها و اتوبوس‌ها که جز به ماشین‌های خود نمی‌اندیشیدند، در مدت بسیار کوتاهی تمام ماشین‌ها را پنچر کرده و موتورها را از کار انداختند تا کامیون‌های آن‌ها به دست لشگر نیفتد و این ستون به آن دلیل که 200 کیلومتر از منطقه موردنظر دور بود و هیچ نوع وسیله‌ای نیز برای انتقال نیروها در اختیار نداشت، نتوانست به‌سرعت خود را به گردنه امامقلی در محور قوچان و باج‌گیران برساند و به‌این‌ترتیب شهر قوچان و بعضی نقاط شمال غربی استان از طرف نیروهای موتوری شوروی اشغال شد و به فاصله اندکی شهر مشهد نیز به تصرف آنان درآمد و به‌سرعت به‌طرف جنوب خراسان حرکت کردند.
در این روزها اعلامیه‌هایی از جانب روس‌ها به‌وسیله هواپیما روی شهرها ریخته می‌شد که: «ما با شما جنگ نداریم ما پس از خارج کردن عمال نازی‌ها و ستون پنجم آلمان از ایران، این کشور را ترک خواهیم کرد». وقتی‌که ارتش شوروی در سوم شهریور 1320 از مرزهای سرخس و لطف‌آباد به ایران وارد شد و به‌سوی مشهد به حرکت درآمد، ضمن اعلامیه‌ای که قبلاً به فارسی چاپ کرده بودند، را در شهرهای مسیر راه خود، درگز، قوچان، سرخس، مشهد بین مردم منتشر کردند. ساعت سه بعدازظهر، روز هفتم شهریورماه 1320 تلگرافی به لشگر مخابره و ضمن آن دستور داده شد که ضمن ترک مقاومت لشگر در مقابل قوای شوروی خلع سلاح گردد. به دنبال دستور ترک مقاومت، نیروهای ارتش بدون مقاومت به سمت تربت‌حیدریه عقب نشستند و کلیه اسلحه و مهمات و اموال و اسب و قاطرها را در هم آنجا گذاشتند. نیروهای روس در شهرهای خراسان با توپ و تانک و اسب و گاری و ماشین و پیاده می‌آمدند. سربازخانه‌ها اشغال شد، زره‌پوش‌های پر از سرباز روسی در مناطق حساس شهرها مستقر شدند، شهربانی تسخیر شد و به درودیوار شهر اعلامیه زدند که هر کس هر نوع اسلحه‌ای دارد، باید در ظرف چهل‌وهشت ساعت بیاورد و به ستاد لشگر تحویل بدهد، در غیر این صورت هرگاه در دست کسی اسلحه دیده بشود، به اشد مجازات محکوم می‌گردد. مهاجرینی که تازه از شوروی برگشته بودند چون به زبان روسی آشنا بودند. مشاور آن‌ها شدند و تمام مراکز را به قوای شوروی نشان می‌دادند.
سرانجام با انعقاد قرارداد (کنفرانس تهران) ادارات دولتی از قوای روسی خالی شد و برای شهرها فرماندار و رئیس شهربانی و فرمانده ژاندارمری تعیین شد و حفظ نظم و امنیت شهرها مجدداً به دستگاه‌های دولتی منتقل شد و نیروی انتظامی در شهرها و دهات مستقر شد. بااین‌وجود شهرها همچنان در اشغال قوای روس بود و ساختمان‌های مهم و باغ‌های اطراف شهرها در تصرف نیروهای آنان قرار داشت. ورود و خروج در شهرها با مراقبت شدید مأمورین شوروی انجام می‌گرفت و رفته‌رفته دخالت مأمورین روسی در امور داخل شهر و حتی انتخابات انجمن ایالتی و ولایتی و تعیین نماینده مجلس شورای ملی به چشم می‌خورد. از آن‌طرف خواربار و به‌خصوص گندم و گوسفند با پول ایرانی خریداری و بدون تشریفات اداری و گمرکی از قوچان به روسیه فرستاده می‌شد. مردم سخت خشمگین و ناراحت بودند و با نگرانی بسیار روزگار می‌گذرانیدند. مجالس دینی و روضه‌خوانی که قبل از واقعه شهریور 1320 ممنوع بود، مجدداً دایر گردید زن ها با چادر و حجاب رفت‌وآمد می‌کردند و احزاب و گروه‌های گوناگون سیاسی با عقاید و مرام‌های مختلف دایر گردید. وضع عمومی مردم به‌خصوص کارمندان دولت ازلحاظ معاش به‌سختی می‌گذشت، زیرا در این ایام آذوقه و خواروبار روزبه‌روز رو به گرانی و نرخ آن‌ها دائم در حال افزایش بود. سرانجام بعد از گذشت چهار سال و شش ماه از تاریخ اشغال ایران توسط نیروهای بیگانه، طلیعه صلح پدیدار شد و پایان جنگ جهانی دوم اعلام گردید. رادیو تهران ساعت 8 بعدازظهرروز سه‌شنبه 18 اردیبهشت‌ماه 1324 پیام شاه را به ملت ایران پخش کرد و بلافاصله یک‌صد و یک تیر توپ شلیک گردید. در خراسان بدین مناسبت جشن و سرور بر پا شد و سر در مغازه‌ها و مؤسسات با پرچم ملی و قالیچه تزئین و چراغانی گردید. نیروهای انگلیس و امریکا از ایران خارج شدند ولی نیروهای شوروی برخلاف قرارداد سه‌جانبه و برخلاف انتظار ملت ایران به بهانه‌های مختلف از تخلیه ایران خودداری کردند و پس از سفر قوام به شوروی و ترتیب موافقت‌نامه از اوایل خرداد 1325 ه.ش، قوای شوروی از خاک ایران من‌جمله خراسان خارج شدند. ادامه دارد