سردارِ معظّمِ بجنوردی

یادداشت - دکتر علی اصغر فیروزنیا، پژوهشگر

استاد عبدالحسین زرین کوب(29 اسفند 1301 -24 شهریور 1378 شمسی) نویسندۀ چیره دست و محققِ مُدَقّق و نقّاد بزرگ روزگار ما بود. او سالیان درازی به تدریس و تحقیق اشتغال داشت.آثار این استادِ برجستۀ معاصر تماماً خواندنی و ماندگار است. زمینۀ اصلی تألیفات و تحقیقاتش نقد و ادب و معرفی فرهنگ و تاریخ اسلام و ایران است. استاد به زبان عربی و چند زبان اروپایی تسلط کامل داشت.

نثر دکتر زرین کوب زنده و جذاب است و جزو نثرهای تحقیقی- هنری به شمار می آید. از کتاب های وی می توان به بحر در کوزه ، ارزش میراث صوفیه، بامداد اسلام ، شعرِ بی دروغ، شعرِ بی نقاب و پله پله تا ملاقات خدا اشاره کرد.

یکی دیگر از کتاب های ارزشمند وی، روزگاران نام دارد که چکیده سال ها مطالعه و مداقۀ نویسنده است. این اثر، دربردارندۀ وقایع تاریخ ایران از ادوار نخستین تا پایان دورۀ سلنت پهلوی دوم است .

ایشان در کتابِ روزگاران، راجع به وقایع زمان سلطنت پهلویِ اول می نویسد:

"در واقع رضا خان هم برای مقابله با مخالفت‌های علما و روحانیان عصر، از تعدادی تجددخواهان تندرو عصر امثال عبدالحسین خان سردار معظم قوچانی معروف به تیمورتاش، و میرزا علی اکبر خان داور مدیر روزنامۀ مرد آزاد، و امثال آنها که با عنوان کردن حزب تجدد یا فرقه سوسیالیست یا کلوب جوانان، خواستار دگرگونی اوضاع بازمانده عصر قاجار بودند استفاده کرد."(زرین کوب،1384: 871)

ضرورت دارد در این سخن ایشان تأمل بیشتری کنیم زیرا مطابق کتب و منابع، شهرت سردار معظّم ، "بجنوردی" بوده است، نه " قوچانی".

عبدالحسین پسر کریمداد نردینی خراسانی در سال 1260 هجری زاده شد. پدرش از خان‌های نردین و جاجرم و حاکم سبزوار بود. پدرش او را در 13 سالگی برای آموزش به عشق آباد فرستاد. پس از آموختن زبان روسی، وی راهی سن پترزبورگ شد. بعدها او در دوره های ششم و هشتم مجلس شورای ملی(1305 تا 1311) همزمان با وزارت دربار، نماینده نیشابور نیز در ملس شورای ملی بود. همچنین در سال 1294 شمسی نماینده قوچان بوده است. سردار معظّم در سال 1304 شمسی نام خانوادگی تیمورتاش را برای خود برگزید (ر.ک.ویکی پدیا، ذیل عنوان "عبدالحسین تیمورتاش").

علامۀ آزاده و لغت شناسِ بزرگِ معاصر، روانشاد علی اکبر دهخدا، در کتاب سترگ و گرانسنگ خود، لغتنامه، به شهرت بجنوردیِ تیمورتاش تصریح کرده است. مولف لغتنامه  چنین نوشته است:

"سردارِ معظّم.[سَ رِ مُ عَ ظ ظَ](اِ خ) لقبی است که به تیمورتاش داده اند."(لغتنامه، ذیل لغت"تیمورتاش")

"تیمورتاش.[تَ/ تِ] عبدالحسین خان، سردار معظّم بجنوردی، از رجال سیاسی ایران و وزیر دربار رضا شاه بود. در اواخر عمر متهم و محبوس گردید و در یازدهم مهر ماه 1312 ه. ق. در  حدود پنجاه سالگی در زندان درگذشت. (از وفیات معاصرین، به قلم قزوینی- مجلۀ یادگار، سال 3 شمارۀ 4)."(لغتنامه، ذیل لغت "تیمورتاش")

دکتر محمد معین نیز در فرهنگ فارسی ، صراحتاً شهرت وی را بجنوردی نوشته است. مولف این فرهنگ مشهور، راجع به این شخصیت معاصر چنین می نویسد:

"تیمورتاش taymûr­tâš

عبدالحسین (خان) سردار معظّم بجنوردی خراسانی، وزیر دربار و از مقرّبان رضا شاه پهلوی(ف. تهران 1312ه.ش.). وی در اواخر عمر مغضوب  شاه و مححبوس گردید و او را محاکمه و محکوم کردند و پس از اندکی مرگ او را اعلام داشتند. وی از فضل و ادب بهره داشت و بسیار فعال و مدبر بود."(معین، بخش اَعلام، ذیل لغت "تیمورتاش")

می دانیم که لغت تیمور از اسامی قبایل ترک زبان بوده است. لغت تیمور در زبان ترکی مغولی، صورتی دیگر از واژۀ دَمِر به معنای آهن است (ر.ک.معین،ذیل لغت "تیمور"). هم اکنون نام های مشابه اش همچون فولاد/ پولاد که نماد استواری و استحکام می باشند گه گاه برای نامگذاری استفاده می شود. پسوندِ "تاش" نیز در زبان ترکی در این گونه نامها به معنا و مفهوم مشارکت و مشابهت را دارد. پس تیمورتاش در اصل یعنی ماندۀ آهن. مشابه این کاربرد را لغات آلتون تاش می بینیم که در تاریخ بیهقی نام یکی از رجال دورۀ غزنوی است. آلتون به معنای سنگِ طلا است(ر.ک.معین،ذیل لغت "آلتون").

"آلتون تاش: حاجب سالار سلطان محمود غزنوی بود. او پس از فتح خوارزم و سرکوبی مأمونیان (در سال 407 ه. ق.) به فرمان سلطان، حکومت و امارت خوارزم یافت و در عهد سلطان مسعود غزنوی، در جنگ با علی تگین کشته شد(432 ه. ق.).(ر.ک.روان پور،1369: 93).

باید توجه داشت که تیمورتاش در اصل نام یکی از طوایف تُرک کشورمان ایران است و شخصیت مورد نظر نیز اصالتاً از همین طایفه بوده است.

برخی معتقدند تاریخ تکرار می شود. عجیب این که شخصیتی همنام با این شخصیت معاصر در عهد ایلخانان (قرن هفتم هجری) که جانشینان چنگیز مغول در ایران بودند، وجود داشته و سرنوشتی تلخ همچون وی داشته است. در کتاب حبیب السیَر(چاپ خیام، ج3، ص 214) زندگی آن رجل عصر ایلخانان نقل گردیده است. او از فرزندان امیر چوپان بوده که در دوران سلطنت ابوسعید بهادر به حکومت ولایت روم (آسیای صغیر) رسید ولی در سال 720 هجری- قمری عصیان کرد و به نام خود سکه زد. بعدها وقتی از قتل پدر خویش باخبر شد در یکی از قلاع روم تحصن اختیار کرد. سپس به مصر رفت و به ملک ناصر پناه آورد و در سال 728 هجری- قمری به دستور ملک ناصر مقتول گردید. فاعتبرو یا اولی الابصار!

به هر حال، چنین می نماید که احتمالا وکالت تیمورتاش از طرف مردم قوچان در مجلس شورا این سهو القلم را در نوشتۀ استاد زرین کوب موب شده که این شخصیت را منتسب به قوچان بداند. همچنین گفتنی است همسر استاد زرین کوب، زنده یاد دکتر قمر آریان، اهل قوچان بوده (ر.ک.ویکی پدیا،ذیل عنوان قمر آریان") و ممکن است در ذهن استاد زرین کوب، نام دو شهر نزدیک به هم یعنی بجنورد و قوچان که هر دو در شمال خراسان واقع شده اند، خلط شده باشد.

منابع:

- خوانمیر،غیاث الدین(1380)، حبیب السیَر فی اخبار افراد البشر،تصحیح محمد دبیر سیاقی،تهران: خیام.

- دهخدا،علي اكبر(1372)، لغتنامه، تهران: دانشگاه تهران.

- روان پور، نرگس(1369)، گزیدۀ تاریخ بیهقی،تهران: چاپ و نشر بنیاد.

- زرین کوب،عبدالحسین(1384)، روزگاران،تهران: سخن.

      - معين، محمد،(1371)، فرهنگ فارسي، تهران: اميركبير.

- دانشنامۀ آزاد ویکی پدیا.