رد پای هوش مصنوعی در کتابخانه ها
یادداشت- نجمه سیددخت
واژه هوش مصنوعي نخستين بار در سال ١٩٥٦ توسط جان مک کارتي و ماروين مينسکي مطرح شد. در دانشنامه علم و فناوري، هـوش مصنوعي زيرشاخه اي از علوم کامپيوتر است که به بررسي ماهيت هوش و ساخت سيستم هاي رايانه اي بـا توانايي ايجاد رفتار هوشمند مي پردازد. خلق مـاشين هـاي داراي ذهن یا مطالعه توانايي هاي ذهني از طريق استفاده از مدل هاي محاسباتي تعاریف دیگری از هوش مصنوعی است.
هوش مصنوعي در جامعه به سرعت در حال گـسترش اسـت و بسياري از فعاليت هاي بشر و حوزه هاي مـختلف از جـمله: پزشـکي، نظامي، تجاري، آموزشي، بازي و غيره را تحت تـأثير قـرار داده است. از جمله مکان هايي که هوش مصنوعي در کارکردها و نحوه ارائه خدمات آن تغييراتي پديد آورده است، کتابخانه است. هدف استفاده از هوش مصنوعي در کتابخانه، ايجاد سيستم هـاي رايانـه اي يا ماشين هايي است که فـکر و رفـتاري مـشابه انسان داشته بـاشند و در واقـع رقيب هوش انساني بـاشند. اين امـر بي ترديد بر کتابداري تأثير مهمي بر جاي مي گذارد.
از این رو هوش مصنوعي مي تواند در تمام بخش هاي کتابخانه تحولات گسترده اي ايجاد کند و چهره کتابخانه را به شدت تـغيير دهد. می توان گفت هوش مصنوعي در کتابخانه تبديل به يک کتابدار بي نقص می شود: کـسي کـه نيازهاي اطلاعاتي کاربران را درک مي کند، به تحليل پرسش مي پردازد و به پرسش هاي مرجع کاربران پاسخ مي دهد، مـواد کـتابخانه را سـريع، کارآمد و مؤثر پردازش مي کند، جهت کارآمدتر کردن جستجو در پايگاه هاي اطلاعاتي مؤثر اسـت، در انـجام امـور فني کتابداران از جمله مجموعه سازي و سازماندهي، تحولات چشمگيري ايجاد مي کند، امر ثبت نـام و گـردش امـانت منابع را که آينه کتابخانه است، تسهيل مي بخشد، بازيابي اطلاعات که يکي از مهم ترين رسـالت هـاي کتابخانه است را متحول مي کند، در انجام مهم ترين وظايف کتابخانه ها که بازيابي اطـلاعات اسـت تـغيير مؤثر ايجاد مي کند، به مديريت کتابخانه در امر توسعه، طراحي، برنامه ريزي و تصميم گيري کمک مـي کند و حـتي به کاربراني که بسيار دور از کتابخانه هستند خدمات ارائه مي دهد.
می توان گفت کتابخانه ها منبع اصلي تامين اطلاعات هستند. اگر کتابخانه ها بـه اسـتفاده از فناوري هاي جديد روي نياورند و در ارائه اطلاعات و خدمات خـود نـوآوري نکنند، مـمکن اسـت بـا فرسودگي روبرو شوند. در اين مـيان کتابداران، نقش اساسي در استفاده از دانش هوش مصنوعي در محيط کتابخانه و ابعاد مختلف آن دارنـد. البته هوش مصنوعي نيز مانند ساير فناوري هاي نوظهور، براي کـتابداران يک تهديد به شمار مي آيد؛ اما ترديدي نيست که استفاده از هوش مصنوعي در خدمات کـتابخانه می تواند مزاياي بسيار زياد آن را به کتابداران نشان دهد.
با توجه به موارد بيان شده، کتابخانه ها با هدف گسترش و توسعه خدمات و برنامه هاي خود و دسترس پذير کردن آن ها، هـمچنين هـماهنگ با تحولات محيط، نيازمند به کارگيري فناوري هاي نوين اطلاعاتي همچون هوش مصنوعي هستند. اگر کتابخانه ها بخواهند در دنیای جدید رونق بگيرند، بايد در خدماتشان نوآوري ایجاد کنند و فعاليت هايشان را مجددا ارزيابي کنند. واقعيت اين است که هـوش مـصنوعي عـمليات کتابخانه و ارائه خدمات را تا حد زيادي ارتقاء مي بخشد و اهميت کتابخانه ها را در يک جامعه ديجيتالي که هميشه در حال تـغيير اسـت، پررنـگ تر مي سازد.