به گزارش اترک: عدم تحقق حق آبه مصوب برای این منبع بزرگ آب سطحی از سوی شرکت‌های آب منطقه‌ای استان‌های خراسان رضوی، شمالی و گلستان و برداشت بی‌رویه از آب این رودخانه برای مصارف کشاورزی نه‌تنها اندک امید برای احیاء را به یاس مبدل کرد که زیست آبزیان موجود در این منبع آب سطحی را در جلوی دیدگان مسئولان وقت در معرض خطر نابودی شدید قرار دارد.
شاهد عینی تهدید جدی در معرض نابودی قرارگرفتن زندگی آبزیان در رودخانه اترک را می‌توان به تلف شدن ده‌ها قطعه ماهی در محدوده روستای اخلی دنگل شهرستان بجنورد بیان کرد که ماه گذشته رخ داد و با وجود اطلاع‌رسانی رسانه‌ها، تاکنون هیچ اقدام عملی برای جلوگیری از تکرار این حادثه انجام نشده است.
بر اساس آمار حدود ۴۰ درصد از مسیر اصلی رودخانه اترک در حوزه استحفاظی خراسان شمالی قرار دارد که حق آبه آن طبق گزارش رسمی حدود ۱۱ میلیون مترمکعب در سال است که بنا به اظهار یکی از مسئولان شرکت آب منطقه‌ای این استان بسته به میزان بارندگی سالانه این حقابه از سوی این شرکت لحاظ می‌شود که به نظر می‌رسد تعلل استان‌های دیگر در ارایه حقابه این رودخانه به دلیل خشکسالی شدید موجب شد تا در صورت واگذاری تمام حقابه از سوی شرکت آب منطقه‌ای خراسان شمالی نمی‌تواند تأثیر چندانی در احیاء و یا جلوگیری از مرگ تدریجی این رودخانه داشته باشد.
مرگ تدریجی اترک جلو چشم کارگروه احیاء
اگرچه در سال گذشته کارگروه احیاء رودخانه اترک با آب و تاب‌های زیادی در خراسان شمالی که حدود نیمی از مسافت این رودخانه در حوزه سرزمینی آن قرار دارد، تشکیل شد اما نه‌تنها مصوبات این کارگروه که شامل تخصیص حقابه، برخورد با فاضلاب‌های خانگی و صنعتی و آزادسازی حریم این رودخانه از سوی دستگاه‌های مسئول اجرایی نشد که خود کارگروه نیز زودتر از این رودخانه به مرگ تدریجی دچار شد و پس از برگزاری ۲ نشست با کارگروه دیگری تحت عنوان سازگاری با کم‌آبی استان ادغام شد تا دیگر صدایی از آن برای احیاء این رودخانه شنیده نشود.
ریزگرد اولین آسیب مرگ رودخانه اترک
کارشناسان منابع آبی در استان خراسان شمالی می‌گویند رودخانه اترک محل تغذیه سه تالاب آلاگل، آماگل و آجی گل در استان گلستان در نزدیکی دریای خزر محسوب می‌شود که خشک شدن رودخانه اترک می‌تواند محل این تالاب‌ها را به کانون آلودگی زیست‌محیطی و ریزگردها مبدل کند که چندین استان دیگر کشور از جمله مازندران و سمنان را نیز درگیر این ریزگردها خواهند شد.
این کارشناسان بر این باورند که با خشک شدن بیش از ۱۰ تا ۱۵ درصد از تالاب میان‌کاله و خلیج گرگان در حوزه سرزمینی استان‌های مازندران و گلستان و تأخیر در احیاء این زیست‌کره مهم جهان در ایران با خشک شدن تالاب‌های سه‌قلوی آلاگل، آماگل و آجی گل شعاع کانونی ریزگردها در استان‌های شمالی افزایش خواهد یافت که می‌تواند حتی استان‌های خراسان شمالی و رضوی را نیز درگیر کند.
رهاسازی فاضلاب و عدم ارایه حق آبه مشکل اول و آخر
معاون نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان شمالی رهاسازی فاضلاب‌های خانگی، صنعتی و ورود سموم کشاورزی را مهم‌ترین مشکل رودخانه اترک اعلام کرد و اظهار داشت: باید برای جلوگیری از آلودگی رودخانه تمام عوامل آلودگی اعم از ورود سموم کشاورزی، فاضلاب خانگی و صنعتی جمع‌آوری و با عوامل آن نیز برخورد شود و این کار از دغدغه‌های محیط‌زیست محسوب می‌شود.
حسین هراتی عدم تخصیص حق آبه از سدها را از دیگر مشکلات زیست‌محیطی رودخانه اترک اعلام کرد و افزود: در سال‌های خشکسالی شرکت‌های آب منطقه‌ای (خراسان شمالی، خراسان رضوی و گلستان) نسبت به ارایه حق آبه رودخانه‌ها از جمله اترک تعلل می‌کنند و این رویه مشکلات را ۲ چندان می‌کند.
وی گفت: در سال‌های خشکسالی و کم‌باران، حق آبه زیست‌محیطی رود اترک داده نمی‌شود.
رئیس محیط طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان شمالی هم گفت: سهم رودخانه از حقابه ۱۰ درصد از میزان دبی آن است و با وجود این که دستورالعمل قانونی آن برای دستگاه‌های متولی وجود دارد تاکنون در عمل این دستورالعمل اجرایی نشد و آنها زیر بار این برنامه حقابه نمی‌روند.
اسکندر گردمردی با بیان اینکه کم‌آبی و خشکسالی و اختصاص نیافتن حق آبه سبب شده تا اکنون رودخانه مجال حیات نداشته باشد اظهار داشت: اختصاص نیافتن حق آبه سبب بروز مشکلات برای زیستمندان می‌شود، اکنون رودخانه اترک در مناطقی همچون محدوده روستای اخلی دنگل، کاملاً خشک شده است.
وی اظهار داشت: رودخانه اترک به‌عنوان تنها منبع آب شیرین شمال شرق کشور در حالی در وضعیت بحرانی قرار دارد که تأمین آب ۸۰۰ پارچه روستا و آبادی و چند شهر در مسیر از این رودخانه تأمین می‌شود که هرگونه آسیب جدی به اترک زندگی این روستاییان و شهرنشینان حاشیه نیز تحت شعاع قرار می‌گیرد.
کاهش ۶۰ درصدی میزان آبدهی رودخانه‌ها
معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای خراسان شمالی در باره آلودگی رود اترک گفت: بر اساس قانون توزیع عادلانه آب، آلوده کردن منابع آب ممنوع است البته نظارت و برخورد با تخلف‌ها توسط محیط زیست انجام می‌شود اما این شرکت هم نظارت‌های خود را دارد.
وحید واسطه اظهار داشت: آلودگی‌های فاضلاب صنعتی و آلودگی شیمایی، دو پتانسیل برای منابع آبی در استان به شمار می‌رود ما تلاش داریم تا پیشگیری لازم در این باره انجام شود.
وی تصریح کرد: پتانسیل آلودگی شیمیایی در دشت مانه و سملقان است و به‌واسطه وسعت کشاورزی این شهرستان و استفاده کشاورزان از سموم و کودهای شیمیایی زمینه آلودگی منابع آب وجود دارد.
معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای خراسان شمالی درباره تأثیر خشکسالی در رودخانه اترک اظهار داشت: باتوجه‌به کاهش ۴۱ درصدی میزان بارندگی نسبت به سال گذشته بیشتر رودخانه‌های استان دچار کاهش آبدهی شده است به طوری که در بررسی‌های انجام شده میزان آورد رودخانه‌های منتهی به سدهای استان حدود ۶۰ درصد کاهش داشته و آبدهی چشمه‌ها حدود ۴۰ درصد کمتر شده است.
وی افزود: یکی از نگرانی و مشکلات این رودخانه رهاسازی فاضلاب انسانی و پساب شیمیایی کارخانه، برداشت بی‌رویه برای مصرف کشاورزی و کاهش آبدهی به علت خشکسالی است به لحاظ کمی کاهش آبدهی رودخانه باعث کاهش سهم حقابه بران و وقوع خشکسالی در حوزه کشاورزی، نارضایتی عمومی و افزایش تنش‌های اجتماعی و بعضاً منجر به کاهش سطح مخازن سدهای تأمین‌کننده آب شرب استان خواهد شد.
معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای خراسان شمالی گفت: کاهش میزان آبدهی رودخانه منجر به کاهش خود پالایی رود و افزایش غلظت مواد آلاینده و ایجاد مخاطرات زیست‌محیطی و کاهش حق آبه زیست‌محیطی و جریان پایدار رودخانه خواهد شد.
وی درباره حق آبه زیست‌محیطی رودخانه گفت: بر اساس مصوبات شورای‌عالی آب، حقابه زیست‌محیطی رودخانه اترک و در کل حوزه آبریز اترک و به‌صورت کلی در سه استانی که رودخانه از آن عبور می‌کند یعنی خراسان رضوی، خراسان شمالی و گلستان مشخص شده است بااین‌وجود باتوجه‌به اهمیت تأثیر سدهای ساخته شده بر پایین‌دست، حقابه زیست‌محیطی رودخانه‌های پایاب سدهای استان به میزان حدود ۱۱ میلیون مترمکعب در سال تعیین شده که این شرکت بنا به شرایط بارندگی هرسال نسبت به رهاسازی این حجم آب از سدها اقدام می‌کند.
معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای خراسان شمالی درباره عوامل آلایندگی رودخانه گفت: ورود زه آب‌های کشاورزی آغشته به انواع کودهای شیمیایی، حیوانی، سموم و آفت‌کش‌ها یکی از عوامل آلایندگی است، رهاسازی فاضلاب و انباشت کودهای حیوانی پیرامون مراکز جمعیتی و حاشیه رودخانه، ورود پساب صنایع، کشتارگاه‌ها، آبزی‌پروری و دام و طیور و ورود پساب لاگن های دفع فاضلاب شهری و روستایی از دیگر منابع آلودگی این رودخانه است.
توسعه کشاورزی و تخریب تدریجی نیزارها
یک کارشناس ارشد هیدروژئومرفولوژی خراسان شمالی هم رهاسازی فاضلاب انسانی و صنعتی را از دغدغه‌ها برای این منبع آبی مهم استان عنوان کرد و در این باره گفت: رهاسازی فاضلاب‌های صنعتی و خانگی به داخل رودخانه از یک سو و ورود سموم و کودهای شیمیایی اراضی حاشیه به داخل رودخانه اترک و سایر رودخانه‌های استان سبب آلوده شدن آب‌وخاک و تخریب نیزارها و اولنگ زارها و نابودی این اکوسیستم شد.
بهمن هوشمند اظهار داشت: در دهه‌های اخیر به دلیل بی‌توجهی مردم و مسئولان بخش زیادی از زیستگاه‌ها از جمله رودخانه‌ها و چشمه‌ها مورد تخریب قرار گرفت در صورت ادامه تخریب این زیستگاه‌ها، باتوجه‌به ریزدانه بودن خاک سطحی و وجود املاح فراوان در این نوع خاک‌ها، این مناطق به منشأ ریز گردها تبدیل خواهند شد و نتیجه آن افزایش ذرات معلق و آلودگی هوا در روستاها و شهرهای هم جوار خواهد بود و از طرفی تخریب این نیزارها، موجب به‌هم‌خوردن تعادل اکولوژیک در منطقه می‌شود.
وی افزود: کاهش بارندگی، وقوع خشکسالی و رشد سدسازی در ۲ دهه اخیر در مناطق بالادست و بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و افت سفره‌های زیرزمینی و منابع آب زیرسطحی و در نتیجه کاهش شدید دبی چشمه‌سارهای واقع در کرانه‌های رود اترک را به دنبال داشت و کاهش سیلاب‌ها و رواناب‌ها سبب تخریب تدریجی تالاب‌ها و نیزارها شده است.
هوشمند ایجاد زهکش‌های مصنوعی در زمین‌های اطراف رودخانه و خشک‌کردن این زمین‌ها و یا آتش‌زدن نیزارها باهدف توسعه زمین‌های کشاورزی را از دیگر عوامل تخریبی زیستگاه‌های طبیعی اعلام کرد.
وی تصریح کرد: به‌طورکلی تخریب یک اکوسیستم طبیعی به منزله زخمی عمیق بر پیکره سرزمین است و نتیجه نهایی آن به‌هم‌خوردن تعادل طبیعی و کاهش تنوع زیستی و عدم بهره‌مندی نسل‌های آتی از این نعمات ارزشمند خدادادی است.
هوشمند گفت: انجام مطالعات علمی و دقیق و ارائه برنامه حفظ و حراست، احیا و بهره‌برداری صحیح از این پدیده‌های طبیعی یک ضرورت است و چنانچه این مهم انجام نشود در آینده‌ای نه‌چندان دور شاهد تخریب و انهدام کامل این زیستگاه‌ها خواهیم بود.
این کارشناس ارشد هیدروژئومرفولوژی خراسان شمالی اظهار داشت: در این راستا هماهنگی و همکاری ادارات و مراجع مرتبط از قبیل محیط زیست، منابع طبیعی، کشاورزی، آب منطقه‌ای، بخش صنعت، مراکز دانشگاهی و پژوهشی، شوراهای اسلامی و تشکل‌های زیست‌محیطی و جوامع محلی الزامی است.
رودخانه اترک از دامنه‌های جنوبی ارتفاعات هزار مسجد در حدفاصل شهرستان‌های قوچان و چناران سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از محدوده شهرستان قوچان در استان خراسان رضوی و بخش‌های میانی شهرستان‌های فاروج، شیروان، بجنورد و مانه و سملقان در خراسان شمالی به شرق استان گلستان وارد شده و در نهایت به تالاب‌های حاشیه دریای خزر (تالاب آلاگل) می‌ریزد.