در چهل و چهارمین نشست اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو (UNESCO) که سوم مرداد ۱۴۰۰ (۲۵ جولای ۲۰۲۱) برگزار شد، پرونده راه‌آهن سراسر ایران موسوم به راه‌آهن شمال جنوب، موردبررسی قرار گرفت و با تصویب اعضای کمیته، راه‌آهن سراسری ایران با طول حدود ۱۴۰۰ کیلومتر به‌عنوان بیست و پنجمین میراث فرهنگی ملموس و نخستین میراث صنعتی کشورمان در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد.
تدوین پرونده ثبت جهانی مسیر راه‌آهن شمال و جنوب ایران در سال ۹۷ آغاز شد. ساخت مسیر راه‌آهن سراسری ایران از بندر ترکمن در شمال کشور آغاز و به بندر امام خمینی (ره) در جنوب کشور منتهی شد.
آغاز ساخت راه‌آهن ایران در سال ۱۳۰۵ شمسی به تصویب رسید و یک سال بعدازآن بود که مهندسان ایرانی، آلمانی و آمریکایی احداث این مسیر ۱۳۹۴ کیلومتری را آغاز کردند.
اردشیر اروجی کارشناس میراث فرهنگی و گردشگری درباره آثاری که ثبت جهانی می‌شوند گفت: هر اثری که ثبت جهانی شود، نشان‌دهنده ارزش ملی آن اثر در کشور است.
این اثر در کمیسیون یونسکو معرفی می‌شود و در آنجا ارزش‌های اثر را با دیگر آثار کاندیدا شده در جهان مقایسه می‌کنند، درنهایت تعدادی از آثار به ثبت جهانی می‌رسند. وقتی اثری ثبت جهانی می‌شود، این اثر مربوط به همه بشریت است و در حقیقت همه کشورهای عضو از آن حمایت می‌کنند. یونسکو به‌عنوان سازمان بین‌المللی که نماینده همه کشورهای عضو است از اثری که ثبت جهانی شده، حمایت می‌کند.
به گفته این کارشناس میراث فرهنگی، درنتیجه حمایت یونسکو و دیگر کشورهای عضو، اثری که ثبت جهانی می‌شود، از حمایت بالایی برخوردار است.
او ادامه داد: اعلام ثبت جهانی اثر و معرفی آن در بروشورها و کاتالوگ‌های بین‌المللی باعث جذب گردشگری می‌شود، زیرا بسیاری از افراد برای دیدن آن کنجکاو می‌شوند.
ثبت نخستین راه‌آهن جهانی شده در غرب آسیا
اروجی در تعریف مراحل ثبت جهانی یک اثر توضیح داد: وقتی اثری برای ثبت جهانی معرفی می‌شود، باید ارزش آن برای کشور در حدی باشد که ثبت ملی شده باشد. همچنین برای ثبت جهانی یک اثر، باید برنامه (پلان) مدیریت آن طراحی‌شده باشد.
اعضای کمیسیون یونسکو بعد از بررسی برنامه ارائه‌شده و دفاع کشور ارائه‌دهنده برنامه، اعلام می‌کنند که اثر می‌تواند ثبت جهانی شود یا نه. درنتیجه برای آینده اثر و نتایجی که می‌تواند بر بازار جهانی داشته باشد، برنامه‌ریزی می‌کنند.
وی ادامه داد: نکته جالب اینکه راه‌آهن شمال جنوب که ثبت جهانی شده، نخستین راه‌آهن ثبت جهانی شده در غرب آسیاست. این راه‌آهن از مسیر چهار اقلیم ایران عبور می‌کند و اقوام مختلف از عرب خوزستان، لر، فارس، مازنی و ترکمن همه را به هم پیوند می‌دهد. این بسیار مهم است که راه‌آهن از همه این مناطق عبور می‌کند و ایستگاه‌هایی دارد که مردم مناطق مختلف را به هم پیوند می‌دهند. درواقع، این راه‌آهن در ایستگاه‌های شهرهای مختلف موجب انتقال فرهنگ و وحدت می‌شود.
مسیری از رشته‌کوه زاگرس تا البرز
اروجی با یادآوری ابعاد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اصول جذاب مهندسی که در راه‌آهن شمال_جنوب به‌کاربرده شده، توضیح داد: تاریخچه این بنا هم از اهمیت گردشگری بالایی برخوردار است زیرا در زمان جنگ جهانی دوم، متفقین آن را «پل پیروزی» می‌نامیدند. بعدها این مسیر، راه‌آهن شمال شرقی ایران را به جنوب غربی وصل کرد. این مسیر طولانی‌تر از اتصال شمال و جنوب ایران است.
به گفته وی، بعدازاینکه ایده ثبت جهانی راه‌آهن شمال جنوب مطرح شد، دو سال برای ثبت آن تلاش شده است. مسیر این راه‌آهن ۱۳۹۴ کیلومتر بوده و در طول آن حدود ۳۶۰ پل کوچک و بزرگ قرار دارد؛ ۲۲۴ تونل با طول کم‌وزیاد در این مسیر طراحی‌شده؛ این مسیر مهمی است و همچنین ازنظر بحث‌های فنی نیز اهمیت زیادی دارد. در این مسیر، پل ورسک قرار دارد، همچنین مسیرهای عجیب و زیبا از رشته‌کوه زاگرس تا البرز عبور کرده؛ باید مسائل اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و ابعاد مختلف در همه این مسیر بررسی شود.
اروجی تأکید کرد: کمیسیون یونسکو در متن این اثر آورد که این راه‌آهن، خلیج‌فارس را به دریای خزر وصل می‌کند. این بسیار مهم است که در متن یونسکو که ثبت جهانی شد، به نام خلیج‌فارس و دریای کاسپین اشاره‌شده است.
اهمیت عدم دست‌کاری در اثر ثبت‌شده
پیش‌ازاین برخی از آثار که ثبت ملی شدند، با اعمال‌نفوذ و آسیب از طرفی برخی افراد، از فهرست ثبت ملی خارج و تغییر کاربری داده است.
اروجی درباره شرایط اثری که ثبت جهانی شده باشد، توضیح داد: آثاری که ثبت جهانی می‌شوند، مسیری دارند؛ وقتی ثبت جهانی می‌شوند، یک نسخه از برنامه (پلان) مدیریتی در آرشیو جهانی یونسکو ثبت و ضبط می‌شود. راه‌آهن شمال جنوب بیست و پنجمین اثر ثبت جهانی ایران است.
اگر در این اثر طبق برنامه مدیریتی عمل نشود و آسیب‌هایی به آن وارد شود که خلاف برنامه مدیریتی اولیه باشد، یونسکو ابتدا به کشوری که اثر در آن قرار دارد، تذکر می‌دهد، اگر رسیدگی و خطر رفع نشد، یونسکو در جلسه‌ای اثر را «درخطر» و به همه کشورهای عضو این مشکل را اعلام می‌کنند. یونسکو چند سال برای اصلاح وضعیت فرجه می‌دهد، اگر خطر رفع شد، وضعیت عادی و اگر نشود اثر از ثبت جهانی خارج می‌شود.
وی با ارائه چند نمونه از ایران درباره آثاری که ثبت آن‌ها به خطر افتاده است، بیان کرد: زمانی که در بم زلزله رخ داد، یونسکو ارگ بم را در معرض خطر قرارداد، در این زمان بیشتر کشورهای علاقه‌مند مانند ژاپن و فرانسه به ایران کمک کردند و کارشناس و تجهیزات فرستادند. در همکاری دیگر کشورها با ایران، این اثر به وضعیت عادی بازگشت.
همچنین زمانی که «کاروانسرای دروازه دولت» اصفهان را تخریب کردند و «برج جهان‌نما» را جای آن ساختند، ارتفاع آن تا حدی بالا آمد که حریم منظری میدان نقش‌جهان را زیرسوال برد. یعنی پیش از آن، از میدان نقش‌جهان حریم منظر دوران صفوی را می‌دیدید، اما در آن دوران یک برج دیده می‌شد. یونسکو اعلام‌خطر کرد و به ایران خبر داد و چندطبقه از برج را بریدند و این‌گونه با تذکر اولیه پیش از اینکه در فهرست درخطر قرار بگیرد، مشکل رفع شد.