در بهار امسال، تبعات اقتصادی شیوع کرونا کاملا برطرف شده و فعالیت همه کسب‌وکارها به حالت عادی برگشته است. آمارهای اقتصادی هم از بهبود شرایط اقتصادی حکایت دارند و بسیاری از مسئولان از دستاوردهای شگرف خبر می‌دهند؛ اما تحولات بازار کار نه با فروکش کردن کرونا و نه با دستاوردهای ادعایی در بخش‌های مختلف اقتصاد هیچ تناسبی ندارد.
نمای بهاری بازار کار
در فصل بهار امسال، نرخ مشارکت اقتصادی ایران ۴۰.۹درصد بوده که این رقم ۰.۵درصد کمتر از بهار سال قبل است. معنای نرخ مشارکت ۴۰.۹درصدی این است که از کل جمعیت بالاتر از ۱۵سال در ایران، ۴۰.۹درصد وارد بازار کار شده و ۵۹.۱درصد، رغبتی برای فعالیت اقتصادی نداشته‌اند. نکته دیگر اینکه در فصل بهار۱۴۰۱ نرخ اشتغال جمعیت در سن کار ایران نیز ۰.۶درصد کاهش پیدا کرده و به ۳۷.۱درصد رسیده است.
از سوی دیگر نرخ بیکاری نیز با رشد ۰.۴درصدی روی رقم ۹.۲درصد ایستاده است.
اطلاعات منتشر شده از سوی مرکز آمار ایران نشان می‌دهد در بهار امسال نرخ بیکاری جوانان ۱۵تا ۲۴ساله کشور ۱.۹درصد افزایش پیدا کرده و به ۲۴درصد رسیده است. همچنین نرخ بیکاری گروه سنی ۱۸ تا ۳۵سال با رشد یک‌درصدی روی رقم ۱۶.۶درصد ایستاده است.
بازار کار ضدتحصیلکرده‌ها
به‌واسطه خصوصیت‌های جمعیت ایران و ضریب نفوذ تحصیلات عالی، بخش قابل‌توجهی از نیروهای جدیدالورود بازار کار را فارغ‌التحصیلان آموزش عالی تشکیل می‌دهند. بررسی آمارهای رسمی نشان می‌دهد در بهار امسال، جمعیت بیکاران فارغ‌التحصیل با افزایش ۲۷.۳هزار نفری به ۹۵۱هزار و ۷۲۰نفر رسیده که این رقم معادل ۳۹.۷درصد کل بیکاران کشور است.
همزمان سهم فارغ‌التحصیلان از اشتغال موجود با رشد ۱.۳درصدی به ۲۶.۶درصد رسیده است. با این حساب، از جمعیت ۲۳میلیون و ۵۷۷هزار نفری شاغلان اقتصادی ایران، ۶میلیون و ۲۷۱هزار نفر، افراد دارای تحصیلات آموزش عالی هستند که البته لزوما در مشاغل مرتبط با رشته تحصیلی فعالیت نمی‌کنند و حتی برخی در مشاغل بدون نیاز به سواد اشتغال دارند.
جریان بین‌بخشی نیروی کار
یکی از مهم‌ترین تحولاتی که در چند فصل اخیر در بازار کار ایران تجربه شده و می‌تواند تبعات ویران‌کننده‌ای داشته باشد، ریزش مستمر اشتغال بخش کشاورزی و کوچ مابه‌ازای اشتغال این بخش به بخش خدمات است. تازه‌ترین آمارها نشان می‌دهد با تداوم خشکسالی در اقلیم ایران، در بهار امسال، سهم اشتغال بخش کشاورزی از اشتغال موجود در اقتصاد ایران با ۱.۹درصد کاهش نسبت به بهار سال قبل به ۱۶درصد رسیده است.
با این حساب، در یک‌سال منتهی به بهار امسال، بیش از ۴۷۲هزار نفر از شاغلان بخش کشاورزی عملا شغل خود را در این بخش از دست داده‌اند و به جرگه غیرفعالان، بیکاران یا شاغلان سایر بخش‌ها پیوسته‌اند. علاوه‌بر خشکسالی، تداوم قیمت‌گذاری دستوری در اقتصاد ایران و همچنین آسیب دیدن فعالیت‌های بخش کشاورزی از رشد قیمت نهاده با حذف ارز ترجیحی نیز می‌تواند در ریزش اشتغال این بخش مؤثر باشد.
در اغلب فصل‌های گذشته، همواره بخشی از ریزش اشتغال بخش کشاورزی با جذب در بخش صنعت جبران می‌شد اما در فصل بهار، بخش صنعت نیز با ریزش ۰.۵درصدی شاغلان مواجه بوده و بیش از ۱۶۰هزار نفر از شاغلان قبلی خود را از دست داده است. در این میان بخش خدمات با جذب ۵۲۵.۸هزار نفر شاغل جدید نسبت به بهار سال قبل، ۵۱.۲درصد از اشتغال موجود در اقتصاد ایران را به‌خود اختصاص داده است که رقم کم‌سابقه‌ای است.
بازگشت تدریجی زنان به بازار کار
یکی از اتفاقات بازار کار ایران در فصل بهار، توقف خروج زنان از بازار کار و بازگشت تدریجی زنان به فعالیت‌های اقتصادی بوده است. در این فصل از مجموع ۳۶۸هزار و ۶۳۹زنی که به سن کار رسیده‌اند، ۵۸هزار و ۸۹۱نفر مشغول کار شده‌اند، ۳۸هزار و ۷۳۹نفر در جست‌وجوی کار مانده‌اند و ۲۷۱هزار و ۹نفر غیرفعال شده‌اند. این آمارها گرچه چندان مساعد نیست اما در مقایسه با ریزش شاغلان مرد در بازار کار می‌تواند قابل‌قبول باشد.
نکته قابل‌تأمل در مورد حضور زنان در بازار کار این است که سهم فارغ‌التحصیلان زن از جمعیت شاغلان زن ۴۵.۳درصد است درحالی‌که سهم فارغ‌التحصیلان مرد از جمعیت شاغلان مرد در بازار کار از ۲۶.۶درصد فراتر نمی‌رود. از نگاهی دیگر، شاغلان زن در اقتصاد ایران به‌مراتب از نظر سطح سواد بالاتر از شاغلان مرد قرار دارند. بررسی آمارها نشان می‌دهد همین وضعیت در مورد بیکاران هر دو جنسیت نیز برقرار است؛ به‌گونه‌ای که از مجموع بیکاران زن در بازار کار ایران ۷۱درصد فارغ‌التحصیل آموزش عالی هستند درحالی‌که سهم فارغ‌التحصیلان مرد از جمعیت بیکاران مرد ۳۹.۷درصد است.
چرا موتور اشتغال‌زایی ضعیف شد؟
از ابتدای سال‌جاری و در شرایطی که مصوبه مزد کارگران ابلاغ شده بود، بسیاری از همفکران جریان کارفرمایی نسبت به تعدیل، اخراج و ریزش شدید نیروی کار به‌دلیل ناتوانی کارفرمایان در پرداخت دستمزدهای جدید هشدار دادند. در این میان یکی از مصادیقی که برای ریزش شدید اشتغال مطرح می‌شد، بخش خدمات بود که هم با محدودیت‌های کرونا تضعیف شده و هم سهم دستمزد از هزینه تمام‌شده آن بسیار بالاست. حالا اما، آمارهای رسمی از تحولات بازار کار ایران در فصل بهار، اتفاقی کاملا معکوس با پیش‌بینی گروه کارفرمایی را روایت می‌کند که نشان می‌دهد بخش خدمات نه‌تنها با ریزش شاغلان و تعدیل و اخراج نیروی کار مواجه نبوده، بلکه تعداد شاغلان این بخش در بهار امسال، ۴.۳۵درصد نسبت به بهار سال قبل افزایش پیدا کرده است.
به گزارش همشهری، کارگرانی که برای جبران هزینه‌های معیشت مجبورند به‌صورت پاره‌وقت به مشاغل خدماتی نیز تن بدهند، به تجربه دریافته‌اند که اگر به‌اندازه ساعات کار اصلی خود، در بخش خدمات فعالیت کنند درآمد آنها به‌مراتب از دستمزد کار صنعتی یا کشاورزی بیشتر است. نکته دیگر نیز این است که بلافاصله با افزایش دستمزد نیروی کار، کفه تقاضا در بخش خدمات نیز سنگین‌تر می‌شود و در صورت تداوم این رویه، رشد تقاضا در اثر تقویت قدرت خرید مشمول بازار کالاهای صنعتی نیز خواهد شد.