سرمایه اجتماعی مجموعه ای از موهبت های و امتیازات اجتماعی است که ابعاد و مولفه های فراوانی دارد و متناسب با فرهنگ بومی یا ملی هر جامعه ای، به تسهیل و تشدید همگرایی میان افراد و گروه های آن جامعه می انجامد و افراد و گروه ها را قادر می سازد تا با یکدیگر کار کنند.
از جمله مولفه های سرمایه اجتماعی می توان به ارزش ها و هنجارهای مشترک، اعتماد، صداقت، درک متقابل، تساهل، ارتباطات، همکاری، مشارکت، تعهد، مسئولیت پذیری، برادری، روحیه کارگروهی و تیمی و احساس هویت جمعی اشاره کرد.
هرچه سرمایه اجتماعی بعنوان یکی از ارکان توسعه در یک جامعه بیشتر باشد، مولفه های فوق در آن جامعه بیشتر به چشم خواهد آمد و چرخ بهره وری در آن جامعه (سازمان) با سرعت و کیفیت مطلوب تری حرکت خواهد کرد.
مطالعات نشان داده جایی که افراد مورد اعتماد یکدیگر بوده در جوامع خود فعالانه با یکدیگر به تعامل و مشارکت می پردازند هزینه های کسب وکار، تجارت و فعالیتهای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی کمتر است وانتقال دانش و آگاهی از فردی به فرد دیگر آسانتر صورت می گیرد.
سرمایه اجتماعی به مثابه نوعی روغن اجتماعی است که در مناسبات بین افراد ایفای نقش می کند یعنی در عین تسهیل کنندگی مناسبات، چسبندگی هم ایجاد می کند، به عبارتی هم چسب اجتماعی و هم روغن اجتماعی است.
بنابراین سرمایه اجتماعی بستر و فضایی است که تعامل نیروهای انسانی و استفاده این نیروهای سرمایه مادی را تسهیل و کم هزینه می کند. سرمایه اجتماعی، منبع اصلی شکل گیری گروههای اجتماعی است و بدون حضور سرمایه اجتماعی هیچ گروهی شکل گروهی نمی گیرد.
مولفه های سرمایه اجتماعی براساس رسته بندی پاتنام)
۱-اعتماد
اعتماد به منزله داشتن حسن ظن نسبت به دیگران در روابط بین جمعی است که در سه وجه، قابل بررسی است.
الف) اعتماد بین فردی: شامل به افراد خانواده، خویشان، دوستان و همکاران می شود.
ب) اعتماد اجتماعی: شامل اعتماد به بیگانگان یا افراد کمتر آشنای اجتماع می شود.
ج) اعتماد نهادی: شامل اعتماد به سازمان های، نهادها، گروهها و موسسات در حوزه حکومت می شود.
۲- هنجارها
"هنجارها" شیوه‌های رفتاری متقابلی است که فرد درجریان زندگی خود، آن را از خانواده یا جامعه می آموزد و در ارتباطات و تعاملات، آن را بکار می بندد.
شاخص های سنجش هنجارهای اجتماعی
برای سنجش هنجارهای اجتماعی سه شاخص به شرح ذیل در نظر گرفته شده است.
الف) همیاری: به احساس درونی افراد جهت کمک به دیگران در رفع خلاء ناشی از نبود آنها اشاره دارد.
ب) حمایت اجتماعی: حمایت افراد از یکدیگر در زمان نیازمندی است و بصورت حمایت اقتصادی و عاطفی مطرح می شود.
ج) انسجام اجتماعی: توافق جمعی میان اعضای یک جامعه است که حاصل پذیرش و درونی کردن نظام ارزشی و هنجارهای یک جامعه و وجود تعلق جمعی (احساس ما کردن) و تراکمی از وجود تعامل در میان افراد آن جامعه است.
۳- شبکه ها: شبکه ها به انواع ارتباط هایی اطلاق می شود که بر اثر روابط شخصی شرکت کنندگان برقرار شده است وناظر بر ساخت روابط اجتماعی است.
شاخص های سنجش شبکه اجتماعی
الف) مشارکت: مشارکت به معنای شرکت فعالانه افراد در حیات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی و بطور کلی در تمامی ابعاد است و شامل مشارکت رسمی و غیر رسمی می شود و انواع انجمن ها، کانون ها و موسسات غیر دولتی از عرصه های آن هستند.
ب) روابط اجتماعی
روابط اجتماعی نیز به تعاملات و ارتباطات بین افراد اطلاق می شود .