تکمله ای بر وجه تسمیه راز

مقاله وجه تسمیه راز که مدت ها پیش از این منتشر گردید به این نتیجه رسید که باید به قول بزرگان و کهنسالان مردم راز استناد کرد. آنها در گفتگو با کلنل ییت جهانگرد انگلیسی گفته بودند که اصالتاً سیستانی هستند؛ و بر اساس این اعتراف بود که در آن مقاله به وجه تسمیه های پیشنهاد شده و حدس و گمان های دیگر که بعضاً قریب به یقین می نمود وقعی نهاده نشد.

چون مغایر با اعتراف رازی ها نسبت به هویت واقعی شان بود. لذا حاصل آن تحقیق این شد که مردم راز منسوب به مکانی هستند که در ابتدای ورود به منطقه شمال خراسان در آنجا سکنی گزیدند؛ و آن دره باغ انگور (رز) بود که اکنون به دره رزندر مشهور است. در حقیقت این وجه تسمیه از آن نظر که به واقعیت نزدیکتر است و جغرافیای تاریخی منطقه نیز آن را تأیید می کند تلقی به قبول گردید. راز در اینجا صورت تحریف شده <رز> به معنای انگور است.

اگرچه موقعیت مذکور برای وجه تسمیه راز قابل انکار نیست ولی به نظر می آید هویت رازی ها باید به موقعیت‌های قدیمی تر از رزندر جرگلان در خراسان شمالی منسوب شود. با چنین فرضی نگارنده سراغ منابع بیشتری رفت و دریافت که بر اساس کتاب خراسانیان در قرون وسطی تألیف م.الف آریان پور «راز نامی است از نام های جغرافیایی باستانی که در کشور آریانا در گرشستان و زابلستان بزرگ به قراء و قصبات متعددی نامگذاری شده اند. همچنین راز نام روستایی در نواحی غربی غور و نام محله ای در نواحی بلخ و نام ناحیه ای کوهستانی در کنار شمال مسیر  هیرمند بوده است. اینها نام های قدیمی است که تا کنون موجودند» (خراسانیان در قرون وسطی،ص293). 

مؤلف کتاب فوق در مورد وجه تسمیه راز از قول برخی صاحب نظران می گوید راز در لغت به معنای رنگ و لون است و رازی به کسی گفته می شود که دیوارهای عمارت را رنگ می کرده و رنگها را می ساخته است. «رز» در واژه «رنگرز» زبان فارسی هم به همین معناست. از این واژه فعل «رزیدن» هم ساخته شده است که به معنای رنگ کردن است. اصطلاحی که هنوز در زبان پشتو کاربرد دارد. ولی مؤلف کتاب این معنا را نمی پذیرد چون معتقد است فرهنگ نویسان برای واژه راز چنین معنایی را تصریح نکرده اند (همان، ص295) .

اما او می گوید راز نام قریه بزرگ و باستانی است و در لغت ریشه در «ریو» و «روه» به معنای کوهستان دارد. روستایی به نام «راز باز» هم وجود دارد که در ناحیه وسیع کوهستانی کنار مجرای هیرمند واقع است. بدین ترتیب همان طور که بزرگان و کهنسالان راز در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه هویتشان را سیستانی معرفی کرده بودند می توان نتیجه گرفت رازی ها قومی هستند متعلق به قریه ای بزرگ و باستانی به نام راز که در شمال رود هیرمند سیستان واقع است و به این دلیل این روستا به راز موسوم گردیده است که در ناحیه ای کوهستانی قرار داشته است.

نگارنده از خوانندگان محترم بخصوص مردم فرهیخته شهر راز بابت این اصلاحیه پوزش می طلبد. چه باید کرد گاهی شأن علم و تحقیق این گونه اقتضا می کند.