به مناسبت 21 شهریورماه، روز سینما
یادداشت - نجمه سیددخت
بـانی ورود نـخستین دوربـین فیلمبرداری و نمایش فیلم در ایران، مظفرالدین شاه و اولین فیلمبردار ایرانی هم، ابراهیم خان عکاس‌باشی اسـت. این رویداد، درست پنج سال بعد از اختراع دستگاه سینما توگراف به دست بـرادران لومیر در پاریس صورت گرفت. نـمایش فـیلم دختر لر، نخستین فیلم ناطق فارسی، با کوشش عبدالحسین سپنتا در هندوستان فراهم شد و در سال 1313 شمسی، اولین‌بار در سینما مایاک و سینما سپه تهران به نمایش عمومی گذاشته شد که با فروش فوق العاده روبـرو شد.
روز شنبه، 28 دسامبر سال 1855 میلادی، همزمان با 7 دیماه 1234 شمسی، برادران لومیر دستگاهی را در زیرزمین گران‌کافه راه انداختند و آن را «سینما توگراف» نامگذاری کردند. سینما توگراف، عکس‌های متحرک را نـشان مـی‌داد. همۀ مردم می‌توانستند با پرداخت یک فرانک، بیست دقیقه عکس متحرک تماشا کنند.
سینما توگراف، دستگاه پیچیده‌ای بود که لوئی لومیر با چرخاندن دستۀ آن، عکس‌های متحرک را روی پردۀ سفیدی نشان می‌داد. بـرادران لومـیر، برای جهانی کردن پدیدۀ نوظهور خود، نمایندگانی به کشورهای مختلف جهان فرستادند تا آنها را نیز با دستگاه‌های نمایش عکس متحرک آشنا کنند.
نخستین ایرانیانی کـه بـا این اختراع نوظهور آشنا شدند، مسافران و تاجرانی بودند که به قصد سیاحت و تهیۀ اجناس و اشیائی که در ایران خریدار داشت، به اروپا و آمریکا و آسیا سفر می‌کردند. ابراهیم صحاف‌باشی تهرانی، از همان نخستین ایرانیان بـود. سـه سال بعد از او، مظفر الدین شـاه و مـیرزا ابـراهیم عکاس‌باشی، در اروپا با دستگاه سینما توگراف آشنا شدند و دستگاه نمایش را با خود به ایران آوردند تا اهل حرم و نوکرها را با این پدیـده آشـنا سـازند.
قاجاريه اگر چه دولتي مقتدر در عرصۀ فرهنگ و سياست نـبود؛ امـا در ورود كالاهـا و آلاتي مانند پيانو، دوربين عكاسي و يا دوربين فيلمبرداري فاصلۀ كوتاهی با اخـتراع آن كالا در دنـيا نداشت. مشكل از آنجا شروع شد كه اين كالا و ابزار مدرن در فضاي كشور ما توليد نمي‌شد و از غرب وارد ايران مي‌شد و براي ايرانيان به لحاظ زمينه‌هاي فرهنگي ملموس نـبود. اين بـاعث مي‌شد كه كالايي جديد وارد ايران شود و تأخر فرهنگي به وجود آيد؛ يعني كالا و فناوری آمده بود، اما زمينه‌های استفاده، فـرهنگ اسـتفاده و كاربـري آن به‌طور اصولي مشخص نبود. به هر حال زمينۀ ايجاد سينما در ايران، دستگاه سينماتوگراف بود و فـاصلۀ ورود آن بـا زماني كه برادران لومير در فرانسه از اين دستگاه در سالن كوچكي به نام سينما استفاده كردند، فـقط 5 سـال بـود.
سینما؛ این جادوی قرن، وقتی پا به عرصۀ وجـود گـذاشت،چنان طوفان سهمگینی به پا کرد که طومار هر آنچه را تا پیش از آن هنر می‌نامیدند، یا درهم پیچید یا بـه خـدمت خـود در آورد؛ بنابراین تقدیر این بود که سینمای ایران، روز 27 مرداد 1276 شمسی در بـلاد فـرنگ متولد شود و نخستین فیلم بلند ایرانی، تقلیدی از یک فیلم فرنگی بـاشد و بدین ترتیب، نخستین فیلم‌های ناطق به زبان فـارسی در اسـتودیوهای بـمبئی ساخته شد و این واقعۀ تاریخی، سرآغاز شکل‌گیری پدیده‌ای در سرزمین ما شد که در دهه‌های بـعد، تـأثیرهای بسیاری بر زندگی مردم گذاشت و اینک، صدایش در دنیا طنین انداخته است.
از 28 آبان سال 1312 شمسی، فیلم دختر لر به عنوان نخستین فیلم ناطق ایرانی با امکانات کمپانی امپریال فیلم، در هند ساخته شد و در سینما مایاک تهران بـه نـمایش در آمد. فیلم دختر لر را یک نفر هندی و یک نفر ایرانی به نام عبد الحسین سپنتا ساخته‌اند. عبد الحسین سپنتا، جوانی که شیفتۀ فرهنگ ایران باستان بود، در سفری پژوهشی به هندوستان با اردشیر ایرانی، صاحب مؤسسۀ فیلم‌سازی امپریال فـیلم، آشـنا مـی‌شود. این آشنائی، با مقدمه‌ای که سپنتا با تئاتر و بازیگری داشـت و مهری که در دل اردشیر ایرانی به زادگاه اجدادش بود، آن دو را مصمم به تهیۀ یک فیلم ناطق فارسی می‌کند. تهیۀ فـیلمنامه و ایـفای نـقش اول به عهدهء سپنتا واگذار می‌شود. او همچنین به عنوان دستیار و مشاور کـارگردان، بـه جستجو برای یافتن بازیگران ایرانی و مکان‌هائی که با طبیعت ایران همخوانی داشته باشد، می‌پردازد. تلاش سپنتا برای پیـدا کـردن زن فـارسی‌‌زبان که حاضر به بازی در فیلم باشد، به جائی نمی‌رسد و به ناچار دسـت بـه دامـن همسر رانندۀ اردشیرخان می‌شود. صدیقۀ سامی‌نژاد؛ به عنوان اولین هنر پیشۀ زن وارد تـاریخ سـینمای ایران می‌شود. فـیلم دخـتر لر، با داستان ساده و همه‌پسندش، با صحنه‌های متنوعش و با خصوصیاتی که حال و هوای زنـدگی ایـرانی را داشت؛ صمیمانه به دل ایرانیان نشست. این فیلم؛ آن طور که عادت آن روزهای مردم بـود؛ خـیلی زود به نام شخصیت‌های اصلی‌اش یعنی به نام جعفر- گلنار مشهور شد و بـا ایـن مـشخصات عرضه شد.
می‌توان گفت؛ نخستين سالن سينما در سال 1279 با نام «سينما سولي» در شهر تبريز تأسيس شد. در تـهران نـخستين سالن نمايش فيلم در سال 1283 در خيابان چراغ گاز تهران و به‌دست ابراهيم‌خان صحاف‌باشي افتتاح شـد. چـندي بـعد و در سال 1291 سالن نمايش «آرتاش پاتماگريان» در خيابان علاءالدوله تأسيس شد و يك سال بعد سـالن نـمايش«ژرژ اسماعيلف» در مقابل سينما اردشير خان كار خود را آغاز كرد. در سال 1296 سالن «سينماي زنان» را خـان‌بـابا مـعتضدي تأسيس کرد و پس از آن «سينما ايران» نخستين سينمايي بود كه سالن مخصوص خانواده در آن، در نظر گرفته شده بـود و نـظم در آن بـرقرار بود. سينما «خورشيد» نخستين سالن سينمايي در خيابان لاله‌زار تهران بود و پس از آن مـهدی روسی‌خان سالن سينمايی به همراه رستوران و كافی‌شاپ در لاله‌زار تأسيس كرد.
ورود سينما به شهرهاي كوچك و بـزرگ ايران، فـاصلۀ كمی با تهران و تبريز داشت. در اصفهان؛ اولين سينما با نام «ايران» در سـال 1315 افـتتاح شد. در حالی‌كه تا قبل از ايجاد اين سالن در اصـفهان، تـعداد كمـی از قهوه‌خانه‌ها با دريافت سی‌شاهی، فيلم‌های كوتاه صـامت نـشان می‌دادند و با توجه به استقبال بی‌نظير شهروندان، در سال 1322 در نخستين سـينمای اصـفهان، شرايط جديدی محيا شد تـا زنـان بتوانند بـه تـماشاي فـيلم بنشينند. در اين سينما، زنان سمت چپ و مـردان سـمت راست سالن می‌نشستند و چادر مشكي بزرگی ميان آنها كشيده می‌شد. پس از آن، سينما مـاياك و هـمايون نيز در چهارباغ اصفهان راه‌اندازی شد. در فـاصلۀ سال‌هاي 1340 تا 1356 سالن‌های سـينمايی بـا كيفيت بهتر و بزرگتری در اصفهان سـاخته شـد.
سینما؛ هنر هفتم در میان هنرهای هفتگانه جهان است. هنری که امروز از محبوبیتی ناتمام برخوردار است. بر همین اساس؛ در سال 1379 و همزمان با بزرگداشت صدمین سال ورود سینما به ایران، روز 21 شهریور ماه به عنوان «روز ملی سینما» شناخته شد و 21 شهریور ماه به عنوان روزی نمادین وارد تقویم ایران شد.