تاریخچه رادیولوژی در ایران

(مقاله 1)

روزجمعه 18 آبان ماه 1403شمسی مصادف با روز رادیولوژی بود. علت نامگذاری این روز به این سبب است که در ۸ نوامبر سال 1895م. دانشمندی آلمانی، به نام ویلهلم کونارد(کنراد) رونتگن برای نخستین بار وجود اشعه ایکس را کشف کرد. روز رادیولوژی را به جامعه رادیولوژیست­های کشورمان تبریک می­گوئیم.

 مقاله حاضر و دو مقاله بعد، اقتباس از کتاب «بنیاد پرتو شناسی در ایران» تالیف نگارنده مقاله و مصطفی کریمیان است. این اثر مستند در 520 صفحه، در هفته آینده توسط انتشارات مزگین به زیور طبع آراسته، تقدیم جامعه فرهیخته و علاقمند به دیرینه شناسی پزشکی می­گردد.

مقدمه

یکی از بزرگترین اختراعات قرن نوزدهم کشف اشعه­ی مجهول (ریون ایکس) می­باشد که به علم طب و حیات بشر خدمات گران بهائی نموده و جا دارد که نام ویلهلم کونارد رونتکن (Wilhelm Rontgen) دانشمند آلمانی کاشف رادیولوژی را در ردیف بزرگترین خدمتگذاران عالم بشریت قرار دهیم و امروزه این خدمت انسانی مرهون خدمات و زحمات وی می­باشد. این مخترع در هشتم نوامبر سال 1895م./ 18 آبان (عقرب) 1274ش./2جمادی الاول 1313ش. که چهل سال از عمرش می­گذشت موقعی که با اشعه­ی کاتودی مشغول امتحان بود، به وجود اشعه جدیدی پی برد، چون بدواً آن­ را بدرستی نمی­شناخت، بدان اشعه مجهول (ریون ایکس) نام نهاد و در مراکز درمانی مورد استفاده قرار گرفت. سپس اخبار کشف رادیولوژی (ریون ایکس) در جهان منتشر شد. در ایران نیز خبر اختراع ریون ایکس که در روزنامه­ی فرانسوی«تان» و به تاريخ هشتم فوریه 1895م./ 19 بهمن (دلو) 1274ق./ 23 شعبان 1313ق. چاپ شده بود، به دربار رسید. ناصرالدین شاه قاجار در سیزده حمل 1313ق. از اعتماد السلطنه- وزير انطباعات وقت- تقاضا کرد که آن را ترجمه کند و بدین طریق این خبر به منصه ظهور رسید و بعد از آن مقاله­ی با عنوان «کشف حیرت انگیز» در تاریخ 11 رمضان 1313ق./6/اسفند 1274ش./25 فوریه 1896م.در مطبوعات و مقاله­ی«عکس برداشتن از اشیاء غیر مرئی (شرح اختراع جدید رنتژن و فواید و امتحانات)» در غره شوال 1313ق/26/ اسفند 1274ش./16 مارس 1896 م. در روزنامه ناصری چاپ و منتشر شدند. بدین ترتیب خبر اختراع ریون ایکس پس از 91 روز در ایران انعکاس یافت و پس از 25 سال نخستین دستگاه رادیولوژی وارد و مورد استفاده قرار گرفت.

کونارد(کنراد) رونتگن

واژه ی اشعه

اشعه در فارسی معادل واژه ی پرتو، زوبینه است^[1]. اشعه ایکس (X- Rays) یا (Radiologie) گاهی به نام «اشعه رونتگن» نامیده می­شود و برگرفته از پرتوهای یون­ساز^[2] می­باشد. اشعه­ی ایکس در منابع تاریخی ایران به نامهای ریون ایکس، ضوء غیر مرئی^[3]، اشعه­ی مجهول، پرتوهای مرموز^[4] اشعه نامرئی ذکر شده است و کمیسیون اصطلاحات پزشکی، فرهنگستان ایران که در تاریخ 17 اردیبهشت 1317ش با عضویت دکتر امیراعلم، دکتر قاسم غنی، دکتر محمدحسین ادیب، دکتر محمود نجم­آبادی، دکتر شهراد، دکتر حبیبی، دکتر نصرالله کاسمی و دکتر ابراهیم نعمت اللهی تشکیل و تا پایان شهریور سال 1320ش. تعداد 330 واژه از اصطلاحات پزشکی را به تصویب رساند. از آن جمله؛ پرتو بینی به جای رادیوسکپی (radioscopie Radioscopy/)، پرتو شناس به جای رادیولوژیست يا Radiologiste، پرتوشناسی به جای رادیولوژی  radioligie(Radiology)، پرتونگاری به جای رادیوگرافی radiographie (Radioyraphy) به تصویب رساند.^[5] امّا تعریف علمی آن این است که اشعه ایکس پرتو نور نامرئی با طول موج کمتر از اشعه­ی ماورای بنفش^[6]،  نام رشته­ای از دانش پزشکی است که به کارگیری انرژی تشعشعی و تشخیص درمان می­پردازد^[7]و در یادداشتی که در پرونده­ی بازنشستگی دکتر عنایت­الله منتخب- معاون قسمت رادیولوژی مریضخانه دولتی- موجود است، رادیولوژی را «استعمال برق در معالجه امراض» تعریف کرده است.^[8] پرتو ایکس یک گونه موج الکترو مغناطیسی است که در تیوپ (لامپ) پرتو به وجود می­آید. بنابراین، لامپ­های تولید پرتو ایکس جزء اسامی وسایل تصویری (از قبیل دستگاه عکسبرداری ایستاده از قفسه سینه، تخت رادیولوژی، وسایل پرتو بینی  یا آنژیوگرافی یا دستگاه پرتابل رادیولوژی) می­باشد که اساس کار همگی بر تولید پرتو قرار دارد. ^[9]

اخبار کشف رادیولوژی در ایران

درجلد اول کتاب «یادداشت­های روزانه اعتمادالسلطنه» که از بیست و نهم جمادی­الاول سنه 1292 تا سه سه شنبه نوزدهم محرم 1293ق. نگاشته شده است. در برگ آخر نسخه، یمین­الدوله شرحی درباره­ي فوت اعتمادالسلطنه و کشف رادیولوژی نوشته است که عیناً در این­جا نقل می­گردد: «من النوادر صبح روز سیزدهم حمل پیچی­ئیل^[10] سنه 1313ق. اعتمادالسلطنه مرا احضار کرد و در کتابخانه­ي بزرگ عالی که داشت خدمتشان رسیدم، فرمودند: نوری تازه کشف شده (ریون ایکس) که با وجود آن دیگر هیچ جسم حاجب ماورای (کذا) نیست، روزنامه فرانسه مقاله مفصلی در این باب نگاشت: عکس خرگوشی و عکس کیفی را با این نور انداخته­اند و منتشر کرده، بطوری که ساچمه در استخوان پای خرگوش نمایان است و سکه­های در کیف هم به خوبی دیده می­شود. اعلیحضرت همایونی ترجمه ي آن مقاله را تا فردا خواسته، چون امروز خیال رفتن حضرت عبدالعظیم را دارم، شما این مقاله را ترجمه کنید تا غروب بیاورید، پس از ملاحظه خدمت شاه بدهم. روزنامه را از روی میز برداشته و به من لطف کردند و ضمناً گفت: من خیلی از مُردن ترس داشتم، لکن با این انکشاف عمر انسان زیاد شده، بعد از این، هر قسم مرض داخلی با این عکس تمیز می­دهند و همان نقطه معیوب را عمل و معالجه می­کنند، اقلاً شصت سال بر عمر من افزوده شد، این را بگفت و با تنه فربه و بنیه قوی از جای برخاست، بنده هم به اقتضای جوانی چنان که افتد و دانی و مناسبت سیزده عید با جمعی شتاب منزل آمدم، هنوز سطری چند ننوشته بودم که فرستاده، صبح مرا ندا کرد، قطع داشتم به طلب ترجمه آمده، گفتم به آقا عرض کنید تا ساعت دیگر ترجمه را می­آورم، با لحنی ترکی مخلوط به فارسی جواب داد؛ ترجمه مرجمه بکار نمی­خورد، آقا مُرد، با عجله به منزلش رفتم، ایشان را در اتاق اندرون افتاده دیدم و حکیمباشی طولوزان رفیق شفیقش را با تمام خانواده مشغول گریه و زاری. عمر کوته بین و امید دراز قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِي تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلَاقِيكُمْ .^[11]حال تحریر که ربیع­الثانی 1341ق. ایت ئیل^[12] ترکی است قرب 28 سال از این حکایت گذشته ...»^[13]

انعکاس اخبار اختراع رادیولوژی در  مطبوعات ایران

کشف حیرت انگیز

مسیو رتنگن معلم در حالی که در شهر ورزبورگ ^[14] مشغول اعمال شیمیایی بود، نور و ضیائی کشف کرده که آن نور و ضیاء الحال موسوم به ضیاء روتنگن^[15] گردیده است و همان نور در اجسامی که نور چشم ما بلکه هزار درجه بیشتر از نور چشم در معاینه آن نفوذ نمی­کند به پاکیزگی نفوذ دارد و به توسط آن نور عکس پاره اشیاء غیر مرئی را که بواسطه وقوع آن اشیاء در پشت بعضی اجسامی که حاجب به او را هستند، معاینه با چشم امکان ندارد می­توان برداشت مثلاً: عکس ترکیب استخوان ران انسان می­توان برداشت و آن گوشت که در روی استخوان حجاب است در مقابل آن نور به مثابه پارچه بلوری مي باشد که به هیچ وجه حاجب ماوراء نیست!!

امتحاناتی که در این باب معمول افتاده، روزنامه «تان» فرانسه تلگرامی از وینه نقل می­کند که مسیو اسپس معلم برای امتحان این فقره در حضور جمعی از اشخاص با علم کیفی که در آن پول بوده است در پشت تخته ضخیمی گذاشته و عکس آن پول در کمال روشنی برداشته است، بدون این که آن تخته با کیفیت مانع از مقصود باشد. عجب­تر آن که قفل اندرون کیف نیز در نهایت شفافی افتاده بود. بعد از آن زنجیر ساعتی را در جعبه چرمی گذاشته به همان طور عکس برداشته و در کمال پاکیزگی به مقصود نایل آمده به درجه که قفل و میخ های آن جعبه نیز عکس داده بوده است. همچنین معلم مزبور دست شیشه­گری را که مدت­ها بوده خورده شیشه بر آن فرو رفته و بی­تاب نموده بوده است، عکس برداشته و جای آن شیشه خورده را در توی گوشت معین کرده که این عملیات مسیو مزبور موجب هزاران حیرت و تعجب حاضرین شد.

روزنامه ي طبی انگلیس نقل می­کند، شخص ملاحی^[16] در یکی از کوچه­های لندن در حالت مستی افتاده و به نظر مرده می­آمده او را به مریضخانه برده و معین می­کنند که نفسی باقی دارد، ولی فلج است. هر چه در پی علت فلج او گردیده چیزی نفهمیده­اند و در بدن شخص مزبور به غیر از اندک جای زخمی علامت دیگری نیافته­اند، بعد از آن زخم را عکس انداخته­اند به توسط آن معین کردند که تیغه کاردی در بدن او به طوری فرو رفته که حال اثری از آن معلوم نیست و اسباب فلج آن بوده است با کمال زحمت آن تیغه را از بدن شخص مرقوم درآورده و آسوده نمودند. همچنین قلم پای شخصی شکسته بوده، بتوسط این عکس شکستگی را موقع و اندازه آن را معین کرده­اند.

روزنامه «تان» در نمره مورخه 26 ژانویه می­نویسد که الحال در کلیه ادارات پاریس مشغول امتحان این کشف حیرت­انگیز هستند و در (اکل زمان) در حضور جمعی از بزرگان و منتخبین مسیو پرن که جوان عالم و شیفته این قبیل اعمال است عکس اشیاء مختلفه را از اقسام قلم، دوات و سایر اسباب میز از پشت تخته و صفحات مختلف از آهن و کاغذ و بلور و غیره برداشته است از مسیو نهوس پرسده­اند؛ آیا ممکن است این نور از وسط اعضای پر گوشت مثل ران و غیره نفوذ کند؟ در جواب گفته است که؛ این نور عبور می­کند، از ماهیچه­ها مثل این که باصره ما عبور می­کند از صفحه بلور و تنها چیزی این نور را در آن نفوذ نیست، صفحه طلای سفید است.

ایضاً روزنامه مزبور مکتوبی از شهر برلن نقل می­کند که امتحانی که از کشف رتنگن در حضور امپراطور کلیوم معمول شد، نتایج خوب دارد. چنانکه عکس استخوان­های مرغ وحوش طوری شفاف گرفته بود که موجب حیرت حضار شد. معین است که به معاونت و وساطت این نور اجزای توپ و تناسب فلزات آن را امتحان کرده و عبور آن را بدین ترتیب گداخته دریافت نمود. در آلمان ساعت بغلی را با زنجیر در جعبه گذارده و دَر آن را بسته و عکس آن ساعت و زنجیر را گرفته­اند در کمال وضوع و روشنی عکس داده است و صورت آن هم در روزنامجات آلمانی دیده شد و همچنین دست شخصی را عکس انداخته­اند. بطوری عکس افتاده که استخوان و بندهای آن در نهایت آشکاری نمایان است هکذا در روزنامجات فرانسه دیده شده که بر سبیل امتحان عکس مقراض  فولادی را گرفتند، عکس مزبور از این عکس­های معمولی خیلی بهتر و آشکارتر گرفته است، بدین ترتیب که گلوله بلوری که در نور ضیاء رتنگن تدارک کرده بودند. در سمت چپ جا دادند و شیشه که بطور معمول عکاس حاضر کرده بودند از چهار لا کاغذ پیچیده و بسته بودند در سمت راست و آن مقراض فولاد در وسط و مدت یازده دقیقه به همین حالت باقی مانده، بعد شیشه عکاسی را ظاهر کردند،صورت مقراض ظاهر شد و آن معلم مباشر این عکس  بیان کرده است که اگر علاوه بر آن چهار لا کاغذ شیاه و اجسام  دیگر مثل تخته یا جعبه یا کتاب فاصله قرار می­دادند میان بلاک عکاسی و مقراض باز تفاوتی نمی­کرد و عکس پاکیزه می­گرفت منتها در صورتی که اجسام واقعه در بین زیادتر باشند زمان تاثیر بیشتری طول می­کشد. در مجمع دیگر به همین تفضیل عکس وزغ و عکس ماهی را برداشته­اند. استخوان­های بدن آنان در کمال ظهور عکس داده است، البته در نزد ارباب هوش و زکار بدیهی و آشکار است که مرا این کشف و اختراع چقدرها برای علم طب و سایر علوم مفید خواهد بود و تکمیل آن چه آثار حسنه و چه نتایج متحسنه از این عالم خواهد کرد.^[17]

عکس برداشتن از اشیاء غیر مرئی(شرح اختراع جدید رتنگن و فواید و امتحانات)

در شماره 24 سال دویم در ذیل عنوان «کشف حیرت انگیز»اختراع جدیدضیاءرتنگن و فواید و امتحانات آن را بطور تفضیل نگاشته و کلیه مشترکین محترم را مطلع نمودیم، الحال از قراری که روزنامه«تان» فرانسه در نمره هشتم فوریه می­نگارد طبیبین اروپ در کمال مجاهدت در تکمیل آن دامن همت بر کمر زده و به اقدامات مجدانه هر روز به کشف بدیعی نایل و عقول را متحیر می­نمایند و آنچه در این مدت قلیل منکشف شده، در روزنامه مزبوره انتشار یافته، ترجمه آن را عیناً می­نگاریم تا مزید اطلاع و بصیرت خوانندگان گردد.^[18]

کشف جدید موسیو کیسلینگ در باب عکس برداشتن از جنین در شکم

با بروز موسیو رتنگن(مخترع و منکشف این نور است در سایر ممتحنین نتوانسته بودند عکس بردارند، مگر از استخوان دست یا پا و در عکس برداشتن اندرون اعضائ ضخیمه زیر گوشت انسانی عاجز بودند، الحال از قراری که از برلن پایتخت آلمان می­نویسند؛ مسیو کیسلینگ معلم نتایج خیلی کامل در این باب حاصل کرده است و امیدواری می­دهد که اندرون تمام اعضای انسانی را بلا استثنا و تفاوت عکس بگیرد و شاهد مطلب را هم معلم مزبور زن حامله آورد و از بچه که در شکم او بود، عکس برداشته است. اعضای آن طفل که بتازگی تشکیل می­شدند در کمال ظهور در آن عکس نمایان بوده است.^[19]