ایران با حدود ۸۴ میلیون نفر جمعیت، دومین کشور بزرگ خاورمیانه در یکی از حساسترین و مهمترین نقاط بزرگ دنیا واقع شده است. ایران با جمعیتی نسبتا جوان و تحصیل کرده، غنی از منابع انرژی و معدنی، برخوردار از امکانات طبیعی و اقلیمی استثنائی، از ظرفیت‌های بالایی برخوردار است که آن را به یکی از کشورهای مهم نه تنها در منطقه بلکه در قاره آسیا و در مجاورت اروپا تبدیل کرده است.
همچنین مجاورت و حضور تمدنی ایران در آسیای میانه و حوزه قفقاز ایران را به کلیدی‌ترین کشور غرب آسیا تبدیل کرده است.
مروری به تاریخ روابط بین الملل ایران طی حدود ۱۲۰ سال اخیر نشان می دهد که موقعیت ایران و امکانات خدادای آن سبب شده است تا ایران همواره از اهمیتی بالا برای کشورهای قدرتمند جهان برخوردار باشد.
از قرن نوزدهم که کشورهای استعمارگر ایران را به عنوان یک هائل مهم در حفاظت از قدرت های رقیب استعماری خود می‌دیدند تا قرن بیستم که در نیمه اول قرن آن دو جنگ بزرگ جهانی را شاهد بود، همواره کشورهای بزرگ جهان اهمیت ایران را درک می کردند و برای کنترل یا تسلط یا همراه ساختن آن با خود همواره تلاش کرده‌اند. تلاش انگلیس برای عقد قرارداد موسوم به ۱۹۱۹ با ایران در دهه بیستم از قرن گذشته میلادی که البته ناکام ماند، و اشغال ایران توسط قوای متفقین در جنگ جهانی دوم، شاهدی بر این ادعاست که ایران به عنوان یک کشور استثنائی منطقه‌ای همواره مورد توجه قدرت های بزرگ بوده است.
در عصر جنگ سرد نیز موقعیت ایران به دلیل مجاورت با اتحاد جماهیر شوروی وقت از یک سو و تبدیل شدن آن به یکی از منابع اصلی انرژی جهان از سوی دیگر سبب شد تا ایران همواره مورد توجه و حتی منازعات کشورهای غرب و شرق باشد.
حضور ایران در جغرافیایی مهم که از یک سو بیشترین مرز دریایی را در خلیج فارس و دریای عمان به عنوان شریان اصلی تبادل انرژی جهان دارد، مجاورت در حوزه دریای خزر و حوزه مهم قفقاز که جوزف استالین، رهبر شوروی، آن را پهلوی شوروی و اروپا توصیف می‌کرد و همچنین همسایگی با اروپا و آسیای میانه سبب شده است تا ایران کشوری استثنائی و جذاب باشد تا آنجا که هنری کیسینجر، متفکر و سیاستمدار امریکایی آن را قلب حیات‌بخش خاورمیانه می نامد و لرد جورج کرزن، سیاستمدار مشهور انگلیسی آن را حلقه وصل اروپا به آسیا توصیف می‌کند. سیاستمداران غرب و شرق متفق‌القولند که تسلط بر ایران به معنای تسلط و دسترسی به غرب آسیا، آسیای میانه و تامین بخش مهمی از امنیت اروپاست.
انقلاب اسلامی ایران، تحولی شگرف نه تنها در ایران بلکه در کل معادلات خاورمیانه بوده است. برای نخستین بار گفتمانی به جهانیان عرضه شد که متفاوت از گفتمان رایج زمانه خود، شرقی یا غربی، بود. گفتمانی که بر استقلال کشورها تاکید می‌کرد و دفاع از مظلومین جهان را رسالت خود می‌دانست. بر این اساس جمهوری اسلامی ایران، استقلال و آزادی را شعار اصلی و بالفعل خود قرار داد و همه تلاش خود را به کار بست تا جایگاه خود را بر این اساس تثبیت کند. رسیدن به این هدف هزینه‌ساز بوده است. کشورهایی که همواره داعیه‌دار نفوذ در ایران بودند و ایران را کشوری تعریف کرده بودند که یا باید در بلوک غرب تعریف شود یا در منظومه جهان شرق کمونیست، ایران مستقل را برنمی‌تافتند و انواع دسیسه‌ها را برای به انقیاد در آوردن آن تدارک دیدند.
جنگ ۸ ساله تحمیلی برای جمهوری اسلامی ایران نبرد تنها با کشور عراق نبود، بلکه نبرد با همه کشورهای شرق و غربی بود که تمامی منابع خود را در اختیار حکومت بعثی صدام حسین قرار دادند تا به نیابت از آنها با ایرانی بجنگد که انقلابی نوپا را تجربه کرده و حکومتی تازه‌متولد را برای خود برگزیده بود. صدام حسین بارها به متحدان عرب خود گفت که به نیابت از جهان عرب با ایران می‌جنگد. کما اینکه دیوید جورج نیوتن، سفیر امریکا در عراق در دهه هشتاد برای تداوم حمایت کشورش از عراق در جنگ با ایران، صدام حسین را فرمانده برگزیده غرب برای جنگ با ایران توصیف می‌کرد.
این جنگ برای ایران درس‌های بسیاری داشت؛ ازجمله اینکه به آن آموخت که به هیچ کشور و قدرتی نمی‌تواند اعتماد کند و آنچه برای تامین دفاع و امنیت خود نیاز دارد را تنها خود می‌تواند تامین کند. ایران دریافت که بازدارندگی خود را نمی‌تواند به هیچ قدرتی گره بزند و تنها خود می‌تواند آن را تعریف و عملیاتی کند. با این هدف ایران برای ایجاد بازدارندگی و رفع نگرانی‌های امنیتی خود به ساخت سلاح اقدام کرد. در طول این مدت ایران توانسته است به اذعان کارشناسان شرق و غرب به پیشرفت‌های قابل ملاحظه‌ای در زمینه‌های تسلیحاتی و امنیتی برسد. سلاح‌های ایران هیچ‌گاه تهدیدی متوجه هیچ کشوری نبوده است بلکه تنها صرفا برای تامین نیازهای امنیتی ایران در برابر دشمنان خارجی ساخته شده‌اند. ایران معتقد است اگر در زمینه تسلیحات به پیشرفت‌های لازم نرسیده بود تا کنون بارها قربانی توطئه‌های دشمنانش قرار گرفته بود.
پیشرفت‌های ایران در تامین امنیت در مبارزه با تروریسم نیز بارها محک خورده است. زمانی که تروریست‌ها پایتخت‌های اروپایی را درمی‌نوردیدند و شهر‌های بزرگ عربی و آسیایی را به کانون فعالیت‌های خود تبدیل کرده بودند ایران نه تنها توانست به بهترین شکل ممکن امنیت خود را تامین کند بلکه به الگویی برای بسیاری از کشورهای جهان تبدیل شد تا آنجا که بسیاری از کشورهای جهان از ایران می‌خواستند تجربیات خود در مبارزه با تروریسم را با آنها به اشتراک بگذارد.
ایران در سوریه، لبنان، فلسطین و یمن حضوری موثر دارد و متحدانی در آن کشورها دارد که در معادلات داخلی کشورهایشان و همچنین سیاستگذاری در خاورمیانه تاثیرگذارند.
ایران همچنین در معادلات سیاسی افغانستان و آسیای میانه حضوری موثر و معنادار دارد. ایران بهترین و نزدیکترین روابط را با کشورهای آسیای میانه دارد و آنها را بخشی از حوزه تمدنی خود می‌داند. حضور موثر ایران در منطقه قفقاز برای تمامی کشورهای حاضر در این منطقه انکارنشدنی است. نادیده انگاشتن ایران به معنای به نتیجه نرسیدن هیچ گونه صلح و توسعه‌ای است. از اینجاست که می‌توان دریافت عضویت ایران در سازمان شانگهای تا چه اندازه اهمیت دارد.
تمامی این امکانات سبب شده‌اند تا بازدارندگیای بومی و خودساخته برای ایران به وجود آید. بازدارندگیای که حتی دشمنان ایران به آن اذعان دارند و به نوعی آن را به رسمیت شناخته‌اند.
ایران در حال حاضر بهترین روابط را با کشورهای پیرامونی خود دارد. عراق که در دهه هشتاد طولانی‌ترین جنگ قرن را با ایران سپری کرده بود، اکنون به کلیدی‌ترین کشور متحد ایران تبدیل شده است. روابط تجاری ایران با کشورهای عرب جنوب خلیج فارس رو به گسترش است و امارات متحده عربی بزرگترین شریک تجاری آن در منطقه محسوب می شود. کشورهای بزرگ آسیایی دوستان نزدیک ایران محسوب می شوند. بزرگترین شریک تجاری ایران چین است و هند و پاکستان با وجود حساسیت‌هایشان، بهترین روابط را با ایران دارند.
اکنون خاورمیانه در بزنگه تاریخی مهم خود به سر می برد. جنگ خونینی که اسرائیل علیه مردم بی دفاع فلسطین و لبنان آغاز کرده است می‌تواند آغازگر تحولی شگرف برای آینده خاورمیانه باشد. موضع ایران در این زمینه همواره آتش‌بس فوری و به رسمیت شناختن حقوق مردمانی بوده که طی حداقل نیم قرن اخیر بدترین رفتارها را شاهد بوده و نسبت به تضییع حقوق آنها هیچ گونه اهمیتی داده نشده است.
ایران به دنبال جنگ نیست. کما اینکه در هیچ برهه از تاریخ بیش از یکصد ساله اخیر خود آغازگر هیچ جنگی نبوده است. تامین امنیت، صلح و ثبات منطقه همواره برای ایران رسالت بوده است. اکنون نیز ایران تحمیل هیچ گونه جنگ و سختی را برای مردم خاورمیانه تاب ندارد و برای حفظ آرامش و آسایش این منطقه نهایت تلاش خود را می‌کند اما بدیهی است رسیدن به این هدف به معنای صرف نظر کردن از امنیت، عزت و کرامت مردم ایران و منطقه نیست. ایران صلحی را می‌خواهد که برابری و حقوق انسانی برای همه مردم این منطقه باشد. دیپلماسی ایرانی