انتخابات در ایران از قاجار تا جمهوری اسلامی

سابقهٔ رأی دادن در ایران به بیش از یک صد سال قبل با انقلاب مشروطیت آغاز می‌گردد در 13 مرداد 1285 مظفرالدین شاه اولین فرمان مشروطه را برای برپایی مجلس شورا بدین شرح صادر کرد: «... چنان مصمم شدیم که مجلس شورای ملی از منتخبین شاهزادگان و علما و قاجاریه و اعیان و اشراف و ملاکین و تجار و اصناف به انتخاب طبقات مرقومه در دارالخلافه تهران تشکیل و تنظیم شود که در مهام امور دولتی و مملکتی و مصالح عامه مشاوره و مدافعه لازم را به عمل آورده...) این فرمان به علت نام نبردن از مردم و قوانین شرع مورد پذیرش قرار نگرفت و مشروطه طلبان مظفرالدین شاه را در فاصله دو روز بعد مجبور به اصلاحیه‌ای بر این قانون کردند که در آن گفته شد: «امر و مقرر می‌داریم که مجلس مزبور را به شرح دستخط سابق صریحاً دایر نموده بعد از انتخاب اجزاء مجلس فصول و شرایط نظام مجلس شورای اسلامی را موافق تصویب و امضای منتخبین به طوری که شایسته ملت و مملکت و قوانین شرع مقدس باشد مرتب نمایند.» این فرمان با استقبال پر شور مشروطه خواهان روبرو شد سرانجام پس از کشمکش‌های فراوان میان مخالفان و موافقان مشروطه نخستین انتخابات مجلس شورای ملی در ۲۵ شهریور ۱۲۸۵ برگزار شد، این نخستین انتخابات در تاریخ ایران است و در نتیجه آن نمایندگان دوره نخست مجلس شورای ملی انتخاب شدند. این انتخابات سرنوشتی سعادتمند نداشت چراکه از سوی دربار و شاه یا مسؤولان قوهٔ مجریه هدایت شده آنها دستور داشتند، کاهلی عام را به فال نیک گرفته، انتخاباتی مخدوش همراه با دسیسه و تقلب انجام دهند و مجالسی با شرکت کسانی به وجود می‌آوردند که به هیچ‌وجه رأی واقعی مردم را در پشتوانهٔ خود نداشتند. بیشتر فرمانبر شاه و قدرت فائقهٔ کشور یا درصدد حفظ مقام و قدرت و مکنت خود بودند و به آسانی فریفته و مرعوب و یا منکوب می‌گردیدند و رأی خود را به ثمن بخس می‌فروختند.

 انتخابات در زمان پهلوی‌ها نیز شکل می‌گرفت اما فرمایشی بود و هرکه خود شاه تأیید می‌کرد باید انتخاب می‌شد. مهندس بازرگان در اینباره می‌گوید: «از معجزهٔ صندوق‌های دوران شاه این بود که محمد در آن‌ها انداخته می‌شد و فضل‌الله بیرون می‌آمد». طرز انتخاب در آن زمان چنین بود که قبل از رسیدن موعد انتخابات، اعلی‌حضرت در همه جا از استانداران و فرماندهان و بعضی اوقات از شهربانی هم، لیست می‌خواست، و سپس بین آنها یکی را که موردنظر بیشتر قرار گرفته بود و خود نیز می‌پسندید انتخاب می‌کرد و دستور می‌داد به انتخاب او کمک شود. فریده دیبا، مادر فرح پهلوی می‌گوید: «مردم در انتخابات، یا شرکت نمی‌کردند، یا تعداد شرکت کنندگان فوق العاده ناچیز بود. اگر چه انتخابات برگزار می‌شد، اما کسانی به مجلس می‌رفتند که از سوی نخست وزیر به اطلاع محمدرضا می‌رسید و او، اسامی عده‌ای را تأیید می‌کرد. این اسامی را ساواک تهیه می‌کرد. در این رابطه حسین فردوست در کتاب خود می‌نویسد: «در زمان نخست وزیری اسداالله علم، محمدرضا دستور داد که با علم و حسنعلی منصور یک کمیسیون سه نفره برای انتخابات نمایندگان مجلس تشکیل دهم. هر روز، منصور با یک کیف پر از اسامی به آنجا می‌آمد. منصور اسامی افراد مدنظر را می‌خواند و علم، هر که را می‌خواست تأیید می‌کرد و هر که را نمی‌خواست دستور حذف می‌داد. منصور نیز با جمله «اطاعت می‌شود» با احترام حذف می‌کرد. سپس علم افراد مورد نظر خود را می‌داد و همه بدون استثناء وارد لیست می‌شدند. پس از پایان کار و تصویب علم، ترتیب انتخاب این افراد داده شد و لیست‌ها به ساواک داده می‌شد تا بررسی شود و فقط افرادی که در این کمیسیون تصویب شده بودند، سر از صندوق آرا درآوردند و لاغیر. آراء مردم تقلب می‌شد: «در هنگام انتخابات با گونی شناسنامه افراد را می‌گرفتند و به فرمانداری می‌بردند و خودشان برگ رأی را پر می‌کردند و رأی می‌دادند بدون اینکه مردم حضور داشته باشند. اغلب مردم در روستاها اصلاً از انتخابات خبر نداشتند». علم درباره تقلب انتخاباتی می‌گوید: «مطلبی نخست‌وزیر (هویدا) در کیش به من می‌گفت که خیلی جالب بود او گفت هر کس را از هر جا تو بخواهی،‌ من وکیل خواهم کرد. هرکس باشد، هیچ فکر نکن، به من بگو تمام می‌کنم».

نظام جمهوری اسلامی را می‌توان اولین نظام انتخاباتی در تاریخ ایران نامید. اساساً هر کشوری که در آن بنیادی‌ترین تغییر حکومت یعنی انقلاب رخ می‌دهد پس از براندازی حکومت قبلی، انقلابیون پیروز گردهم آمده، مانیفست و قانون اساسی جدیدی می‌نویسند. در اکثر انقلاب‌هایی که در جهان رخ داده معمولاً گروه‌های ذینفوذ یا احزاب قدرتمند نقش اول سناریوی انقلاب را بازی کرده‌اند. اینجاست که مسیر انقلاب ایران از سایر انقلاب‌ها منفک می‌شود. سیاست‌های دیکتاتورمابانه شاه و تصمیم‌گیری پشت درب‌های بسته و مشارکت ندادن مردم در تعیین سرنوشت کشور خود باعث نارضایتی فراگیر در بین مردم شده بود. لذا نطفه انقلاب ایران در بستر دموکراسی شکل گرفت چرا که مردم و مستضعفان برای حق تعیین سرنوشت کشور خود به پا خواستند، مبارزه کردند و خون دادند و در بهمن 1357 انقلاب ایران به رهبری امام خمینی پیروز شد. پس از پیروزی انقلاب مردمی ایران، کمتر از دوماه، در روز دهم و یازدهم فروردین 1358 مردم به پای صندوق‌های رأی رفتند و مهر تأیید بر تشکیل نظام جمهوری اسلامی ایران و استقرار آن به رهبری امام خمینی زدند. پس از اعلام نتایج آراء، بیش از 98 درصد مردم ایران به نظام جمهوری اسلامی رأی دانند از این درگاه، انتخابات برای مردم ایران اهمیتی فلسفی و وجودی دارد. چرا که تأسیس و دوام و قوام نظام جمهوری اسلامی ایران بر پایه رأی مردمی بوده. انتخابات در ایران برای تعیین بالاترین مقام سیاسی کشور حق مردم است. و مردم از این طریق خود را در مدیریت کشور سهیم می‌کنند. در نظام جمهوری اسلامی ایران مردم به طور مستقیم و غیر مستقیم تمام مدیران و مسئولان خود را از طریق صندوق‌های رأی انتخاب می‌کنند و تا کنون مردم 12 بار برای انتخاب رئیس جمهور به پای صندوق‌ها رفته‌اند و امسال در تاریخ 28 خرداد بار دیگر برای تعیین سرنوشت سیاسی کشور مشارکت خواهند کرد.

مصطفی آشفته: ارشد روابط بین الملل، خارج فقه و اصول