انتقال پایتخت منافع چه کسانی را تامین می کند؟

به نقل از جماران، طرح موضوع «انتقال پایتخت»، در ایران، سابقه ای چند دهه ای دارد و خیلی از دولتمردان، وقتی به قدرت رسیده اند، در مواجهه با مشکلات تهران، به فراخور شرایط اقتصادی و اجتماعی دوره خود، جسته گریخته یا پرتکرار ، انتقال پایتخت را به عنوان راه حلی برای مسائل مطرح کرده اند. طرح دوباره این موضوع ، بهانه ای شد تا دکتر سید کمال اطهاری ، استاد دانشگاه و دکتر مردم کهنسال،  نویسنده و دانش آموخته معماری، به بررسی این موضوع بپردازند و دیدگاه خود را در این باره تشریح کنند.

دکتر «مریم کهنسال نودهی»، نویسنده و دانش آموخته معماری در نشست بررسی «انتقال پایتخت؛ حل مسئله یا راه فرار؟» که از سوی موسسه ته رنگ برگزار شد، با یادآوری اینکه از زمان مادها تا کنون، 31 شهر پایتخت ایران بوده است و حتی در دوره هایی چند پایتختی داشتیم، خاطرنشان کرد: درست است که رئیس جمهور، صحبتی درباره انتقال پایتخت کردند، اما بیان آن به این شکل در حوزه عمومی عجیب بود خصوصا با توجه به پیشنهادهایی که در همان جلسه درباره مناطق جنوبی داده شد.

 انتقال پایتخت راه حل نیست

وی با اشاره به تاریخچه ای از طرح جابجایی پایتخت و مطالعاتی که درباره آن انجام شده است، افزود: نتیجه همه این پژوهش ها، این بوده که انتقال پایتخت راه حل نیست و حتی طرح شارستان که با فشارهایی کارفرمایی، مناطقی را به عنوان جایگزین پیشنهاد می کند، اما ایده کلی اش این است که این انتقال، مشکلات را حل نمی کند.

 این کارشناس معماری، با بیان اینکه همه پژوهشها، مخاطراتی را برای تهران به عنوان پایتخت درنظر گرفته اند، گفت: مساله اول، مخاطرات امنیتی است که به ویژه از بعد از مطالعات سال 92 مرکز بررسی های استراتژیک پررنگ تر شد ولی اکنون با توجه به این دنیای هوشمند شده و ارتباطات الکترونیک و تکنولوژی های روز، در اینکه جابجایی کالبدی، چقدر می تواند به این دغدغه ها پاسخ دهد جای تردید وجود دارد و این ایده، شاید بدوی به نظر بیاید.

 یک پنجم جمعیت کل کشور در تهران و کرج زندگی می کنند

کهنسال با اشاره به مسائلی که تهران با عنوان پایتخت با آن مواجهه است، از جمله موضوعاتی مانند مخاطرات محیط زیستی، نزول کیفیت زندگی، تمرکز خدمات برتر آموزشی، نبود سیستم جابجایی سریع، بدمسکنی، اشتغال و سکونت غیررسمی و نبود منابع آب را از جمله این موارد برشمرد و ادامه داد: باید پرسید آیا انتقال پایتخت می تواند این مسائل را حل کند؟ در فرض سال 75 این بود که شهری با فاصله ای از تهران، ایجاد کنیم که جمعیت حدود 500 هزار نفری را از مشاغل تهران پوشش دهد و باعث شود که سرریز جمعیتی وارد آن شود و مسائلش کاهش یابد. آن بازه زمانی که مطالعات شارستان مدنظر داشت این بود که فارغ از هزینه آن، ممکن است حدود 15 تا 25 سال این فرایند طول بکشد و بین 500 تا 2میلیون نفر در آن شهر جدید ساکن شوند. اکنون که یک پنجم جمعیت کل کشور در تهران و کرج زندگی می کنند، در واقع سناریو اینگونه می شد که جمعیت 16 میلیونی، به جمعیت 14 میلیونی تبدیل می شد! اما آیا مسائلش تغییر می کرد؟ تغییری نمی کرد و مسائل تهران را داشتیم، داریم و خواهیم داشت.

نگاهی به تجربه ترکیه در انتقال پایتخت

وی با اشاره به پژوهشی که در بین 23کشور برای انتقال پایتخت انجام شده است، دلیل اصلی و عمده این تصمیم را سیاسی دانست و توضیح داد: با اینکه مسائلی مانند تراکم و ازدحام مطرح شده است، اما اغلب یا با تشکیل دولت ملت جدید، یا مصالحه سیاسی، یا مساله امنیتی سیاسی یا کنترل قومیت ها بوده است. اما اغلب به دلیل جاه طلبانه بودن ایده و تفاوت میان منابع سازمانی و مالی شکست خورده است. تجربه ترکیه و برزیل و مالزی برای ما قابل توجه تر است. سیستم ترکیه از امپراتوری عثمانی استقلال پیدا و به جمهور تبدیل شد. انتقال پایتخت همزمان با تحول عظیم سیاسی است که که می خواهد نماد کالبدی هم بگیرد. آتاتورک این اقدام را کرد و می خواست هر چه که مربوط به سنت است را به فرمت جدید سبک زندگی مدرن بیاورد. او تصویری جدید با سبک زندگی جدید ایجاد کرد، اما مسائل و چالشهای استانبول همچنان باقی ماندند و بازهم استانبول نقش اصلی را بازی می کرد.

 این کارشناس معماری اضافه کرد: کم کم آتاتورک، روی استانبول اصلاحاتی را با ایده های گسترش فضاهای عمومی شهری و ساختمانهای مدرن همراه با نوعی اقتصاد که تاکنون در ترکیه نبوده است، انجام داد. او استانبول را به شیوه ای که به ترکیه مدرن تمایل پیدا کند، احیا کرد . اما آنکارا از لحاظ مکان یابی، میان دره بودن و وجود مه دود و کمبود منابع آب مساله پیدا می کند و در عمل مساله استانبول به عنوان شهری بزرگ حل نمی شود. نسبت جمعیتی هم نشان می دهد آنکارا حدود 5 میلیون و استانبول حدود 15 میلیون نفر جمعیت دارد. بنابراین، مورد ترکیه، با مساله ای که ما با آن مواجه هستیم، متفاوت است و نمی تواند برای ما الگو باشد؛ هر چند که در تحقق اهداف خود، محقق نبوده است.

کهنسال به تشریح تجربه برزیل برای انتقال پایتخت پرداخت و با بیان اینکه این تجربه نمی تواند برای ایران هم الگو قرار گیرد، افزود: در تجربه مالزی، پروژه انتقال بخشی از دولت، ذیل یک برنامه و پروژه اقتصادی کلان برای کشور تعریف می شود. مالزی تصمیم می گیرد که وارد شبکه جهانی ارتباطات با دنیا و هوشمندسازی شود و شاهراه رسانه ای ایجاد کند و فضایی را ایجاد کند که پایتخت قبلی را ساپورت کند. به هین دلیل در 35 کیلومتری پایتخت قبلی ساخته شد که قطب فناوری جدید باشد. قرار است ارتباطات جهانی برقرار باشد و قرار است مالزی وارد نوعی جدیدی از اقتصاد شود که تاکنون نبوده است. این شهر اکنون 120 هزار نفر جمعیت دارد و به مساله اش رسیده است. مقر حاکمیتی و خیلی از ادارات دولتی در کوالالامپور مانده اند، این طرح اهداف جمعیتی نداشته و قرار بوده نقش جدید اقتصادی حامی پایتخت داشته باشد.

مسائل اصلی و روزمره کلان شهرها با انتقال پایتخت حل نمی شوند

این کارشناس معماری با بیان اینکه در تجربه های جهانی، تاثیر جابجایی بیشتر رنگ نمادین داشته تا واقعی و عملی، اظهارداشت: مسائل اصلی و روزمره کلان شهرها با انتقال پایتخت حل نمی شوند و سر جایشان می مانند و حتی شاید مسائل دیگری ایجاد کند. باید به جای انتقال پایتخت به این فکر کنیم که قرار است پایتخت ما چه نقشی در اقتصاد جهانی و شبکه شهرهای جهانی بازی کند و برای آن به یک پاسخی برسیم و ذیل آن، مسائل کالبدی، سیاسی و اجتماعی را هم به همراه خواهد داشت.

کهنسال درباره علت طرح مجدد مساله انتقال پایتخت، دهان پرکن بودن و مرکز توجه قرار گرفتن برای فردی که این سیاست را پیش می برد را از جمله عوامل دانست و خاطرنشان کرد: در دنیا، بسیاری از اصرارهای روسای جمهور، انتقال پایتخت به شهر محل زادگاهشان است.این مساله ای عمومی است و مخصوص ایران هم نیست. ضمن اینکه این اقدام نسبت به حل مشکلات تهران، آسان تر است. یعنی ساخت یک ساختمان جدید نسبت به بازسازی آسان تر است تا اینکه یک مشکل را در درون خود حل کنیم.

اکنون دغدغه اصلی برای انتقال پایتخت مساله امنیت به دلیل مسائل ملی و بین المللی است

وی با تاکید بر اینکه به نظر می رسد اکنون دغدغه اصلی برای انتقال پایتخت مساله امنیت به دلیل مسائل ملی و بین المللی است، افزود: بعد از دوره روحانی، یکی از راه حلهایی که به ذهن مسئولان برای کنترل مسائل امنیتی رسید، این بود که همه مسائل در یک جا تجمیع نشود که بحران ساز و غیرقابل کنترل باشد. اما تکنولوژی به راحتی می تواند مسائل کالبدی را حل کند.

کسانی که می توانند تاریخ بسازند، می توانند جغرافیا بسازند

در ادامه این نشست، دکتر کمال اطهاری، نیز به بررسی واماندگی تاریخی و انتقال جغرافیایی پرداخت و گفت: سال 79 و 80، در شورای عالی شهرسازی و معماری گفته شد باید پایتخت را انتقال دهیم و مانع این رشد جمعیت شویم. در آن جلسه هم گفتم کسانی که می توانند تاریخ بسازند، می توانند جغرافیا بسازند، شما تاریخ را نساختید و اکنون می خواهید جغرافیا را عوض کنید!؟ نمی توانید.

 وی با بیان اینکه فضا تجلی روابط اقتصادی و اجتماعی است و مانند ابزار تولید، سازنده آن نیز محسوب می شود، افزود: اگر به تهران نگاه کنید، می بینید که روابط اقتصادی و اجتماعی و الگوهای تعریف شده، چگونه این کالبد را شکل داده است. غیر از دوره هاشمی رفسنجانی که از مالزی این ایده را برداشتند که پایتخت را انتقال دهند و در آن جنبه سیاسی بزرگنمایی بیشتر مطرح بود، چون آن زمان تهران، مساله ای نداشت و حتی مساله امنیتی هم نداشت.

تهران اولین پایتخت قانونی آسیا است

این استاد دانشگاه با یادآوری اینکه تهران اولین پایتخت قانونی آسیا است، تصریح کرد: محل مجلس بسیار نمادین است، محلی که به توپ بسته شده است و مجلس اکنون در آن قرار دارد. این سرمایه اجتماعی بزرگی است که حتی می تواند در سازمان ملل هم از آن استفاده کرد. حتی در قانون اساسی هم آمده است، در حالی که تا پیش از این، پایتخت را پادشاهان تعیین می کردند. آنکارا زمانی پایتخت اعلام شد که استانبول به وسیله قوای انگلیس و فرانسه اشغال بود و این اقدام کاملا سیاسی بود. ترکان جوان هم آنجا متشکل شدند و پس از آن جریانات بعدی را شکل دادند.

 تهران از زیر بته به عمل نیامده که همینطوری بخواهیم آن را جابجا کنیم

اطهاری با بیان اینکه آنچه در تاریخ تهران گذشته و ثمراتی که ایجاد کرده، موضوعات کوچکی نیستند و تهران از زیر بته به عمل نیامده که همینطوری بخواهیم آن را جابجا کنیم، گفت: سرمایه های اجتماعی و انسانی زیادی در تهران پرورش یافتند و ضدیتهایی که با تهران کردند، در واقع خودزنی است. تهران توسعه پیدا کرد و در طرح جامع تهران، فضای تعریف شده، تجلی دولت توسعه بخش است که الگوی توسعه اش را نخبگان و روشنفکران مشروطه آن را تعریف کردند. در طرح جامع اول تهران، گفته شد تهران پیش روترین و زیباترین شهر خاورمیانه است. منطقه 22 تهران هم به عنوان این پیش رویی تعریف شد و بزرگترین منطقه صنعتی خاورمیانه بوده و اکنون هم هست.

گام بزرگی که نخبگان مشروطه برداشتند

وی اضافه کرد: تهران تا پیش از برنامه چهارم، بیشترین بودجه عمرانی صنعتی شدن را در کشور داشته و پس از آن کمترین سهم را می برد و قطبهای صنعتی در سراسر ایران ، شروع به تشکیل شدن کردند. در منطقه 22، حدود 180 هزار کارگر کار می کنند. فضا تجلی روابط اقتصادی و اجتماعی است و نخبگان مشروطه آن را تعریف کردند، کاری که ما نکردیم. آنها الگو داشتند و فضا هم انعکاس آن الگو است.

تهران از دهه 1340، کمترین بودجه عمرانی کشور را به خود اختصاص داد

اطهاری با اشاره به سیطره نظریه وابستگی در ابتدای دهه 1350 بر افکار که می گوید کلان شهرها، سر پل خروج مازاد هستند، اظهارداشت: در واقع، به گونه ای برخورد می کند که کلان شهرها پلید و مایه وابستگی هستند. این مساله در ذهن خرده بورژوازی که برای انقلاب و مساوات تعجیل دارد، کلان شهر ستیزی ایجاد می کند و می گوید کلان شهرها همه ما را خرده اند! این مساله در تفکرات دهه اول انقلاب خود را نشان داد و تهران از دهه 1340، کمترین بودجه عمرانی کشور را به خود اختصاص داده است.

پوپولیستها می خواهند تهران را منتقل کنند

این استاد دانشگاه با انتقاد از برخی اظهارات مبنی بر اینکه تهران بیشترین سرانه استانی را دارد، یادآورشد: این بودجه عمرانی نیست. همه هزینه های تمام دستگاه ها در تهران است و کلان شهر مترو می خواهد. پوپولیستها که می خواهند تهران را منتقل کنند یا گسترش بی رویه بدهند ، شروع به گفتن این حرفها کرده اند.

 اطهاری با بیان اینکه ایران در میان کشورهای جهان سوم، نسبت به جمعیتش، بیشترین شهرهای میلیونی را دارد، چرا که قطبها تشکیل شده اند، گفت: این مساله به دلیل گستردگی اقلیم و تنوع مناطق قابل سکونت و پول نفت در ایران است.

تفکری که مخالف سامان دهی تهران است، طرح ساماندهی نوشته 

وی با بیان اینکه تفکری که مخالف سامان دهی تهران است، طرح ساماندهی نوشته و در این شرایط این طرح در واقع می گوید تهران نباید توسعه پیدا کند، اضافه کرد: آنها که حامل این اندیشه بودند، بیشتر در سازمان برنامه بودند و در واقع سازمان برنامه ضد توسعه عمل می کند. تهران ام القری اسلام است، یک ساماندهی در ذهن دارند که در جریان آن، تهران را بزنند. آن هم در شرایطی که جهان در حال ورود به دوران نوین و اقتصاد دانش می شود. دقت هم نمی کنند و رابطه فضا را رابطه سیاسی می بینند. طرح ساماندهی تهران اصلا به اقتصاد کاری ندارد و اصلا رابطه جامعه با فضا را تعریف نکرده است.

ملغمه کم دانشی در کشور ما حاکم است

اطهاری با بیان اینکه ملغمه کم دانشی در کشور ما حاکم است و افراد سیاسی هم با سیاست راه بنداز و جا بنداز، سیاستهای پوپولیستی خود را پیش می برند، افزود: سیاستمداران می گویند چون ماهاتیر محمد پایتخت را جابجا کرده، ما هم بکنیم، نمی بینند که مالزی یک طرح جامع دانش بنیان شدن چهل ساله دارد. با همین پروژه های غارتگرانه سرگرم هستند و بر اساس همین طرح، هم فضا را می سازند. نه تنها برنامه ندارند، بلکه برنامه را هم می زنند و می خواهند آن را بردارند.

پایتخت حداقل به 300 میلیارد دلار برای انتقال 200 تا 300 هزار نفر نیاز دارد

این پژوهشگر توسعه با بیان اینکه اگر بخواهید جلوی افزایش جمعیت شهر تهران را بگیرید، باید به اندازه 20 سال، حداقل 30 درصد تشکیل سرمایه را برای این اقدام اختصاص دهید، اضافه کرد: پایتخت حداقل به 300 میلیارد دلار برای انتقال 200 تا 300 هزار نفر نیاز دارد. بعد هم پایتخت ایران قرار است به کجا منتقل شود، وسط یک بیابان یا در کنار شهری دیگر!؟ بعد تمام شهرهای ایران از دوران قدیم، روی زمینهای فاریاب (زراعی) ایجاد شده اند و این خلاف محیط زیست است.

 اطهاری با بیان اینکه تیمهایی که با آنها کارهای پژوهشی انجام داده بودیم، همه در دوران احمدی نژاد از بین رفتند، گفت: تهران به اندازه کافی، زمینهای اطرافش را خورده است، دیگر پایتخت را کجا می خواهید ببرید!؟ می خواهید به قزوین ببرید!؟ در حالی که فشرده ترین کشاورزی ، در زمینهای دشت قزوین انحام می شود. می خواهید به سمنان ببرید!؟ اینها همه در یک حوزه آبریز قرار دارند.

در زمان احمدی نژاد از من خواستند ارقام جمعیتی و تخصیص فضای تهران را تغییر دهم

وی با یادآوری اینکه قرار بود منطقه 22 تهران، منطقه تکنوپول تهران شود و در طرح جامع تهران تصویب شد، اما آقای احمدی نژاد گفت ما باید برای رونق بخشیدن به بخش مسکن، 20 درصد روی جمعیت تهران بگذاریم، افزود: هدف شهر تهران، هم زندگی پذیری بود و هم اینکه دروازه ورود ایران به اقتصاد دانش شود. اما همه این واژگان رفته رفته به کناری گذاشته شدند. در آن دوره از ما خواستند که ارقاممان را در حوزه پیش بینی های اشتغال، مناطق، تخصیص فضا و دیگر ارقام را عوض کنیم. چون جمعیت تخصیص فضای چندانی نداشت و ما نوشته بودیم باید پهنه های صنعتی و انبارهای موجود، مقر توسعه اقتصاد دانش بنیان شوند. می گفتند باید این ارقام را تغییر دهم. من این کار را نکردم و به همین دلیل مرا برکنار کردند.

ورژوازی مستغلاتی سر بلند کرده، که مبانی اقتصاد نئوفئودال را می سازد

وی ادامه داد: اکنون می بینیم بورژوازی مستغلاتی که سر بلند کرده، که مبانی اقتصاد نئوفئودال را می سازد، اکنون قانون می گذارد و به قانون چنگ می زند، قبلا جرات آن را نداشت. اولین چنگ آن با احمدی نژاد آغاز شد. چنگ کاملی زد. قبلا سیاست زده بوده و تهران ستیزی می کرده و اصلا به توسعه فکر نمی کرده است و به این موضوعات فکر می کرده که ترافیک کمتری داشته باشیم و اصلا توسعه ای فکر نمی کردند.

 این استاد دانشگاه با بیان اینکه ما می خواستیم به جای اینکه کارمندان را منتقل کنیم، صنایع خودرویی را منتقل کنیم و اینگونه نباشد که کارمندان را در یک منطقه ای محدود کنیم، ضمن تاکید بر ضرورت تعریف درست رابطه جامعه و فضا، گفت: بوم زیست نوآوری از محله آغاز می شود، یک شهرک علمی و فنی کفاف نمی دهد، حتی دالان علمی و فنی که اصفهانی ها تعریف کردند، هم این مشکل را دارد که رابطه جامعه و فضا را به درستی تعریف نکرده است و در چند سال اخیر، اصفهان نیز در توسعه مانند تهران در جا زده است و سهم های تولید ناخالص آنها در کل کشور بالا نرفته است.

 اطهاری با بیان اینکه در طول زمان، شاهد بودیم مکرر بورژوازی مستغلات رانتی بزرگتر و بزرگتر شده و در عین حال، گامی برای دانش بنیانی صنعت برداشته نمی شود، این انتقاد را مطرح کرد که اولین شورای شهر اصلاح طلب بعد از خاتمی، وارد اقتصاد دانش نشد، تصریح کرد: پوپولیسمی که انحصار قدرت ، ثروت و مالکیت را می طلبید بعد، روی کار آمد و گفت دارایی های دولت را برای انتقال مالکیت مولد سازی کنیم! حتی گفت اگر من دارایی های دولت را به خودم منتقل کنم، بعد من را محکوم می کنند، به همین دلیل جریان این انتقال را از پیگیری قضایی مصون کرد. این درست خصایص نئوفئودالیسم است.

آنچه که اکنون در این فضا شاهد آن هستیم، ساماندهی فضای مسموم برای کسب رانت است

این پژوهشگر توسعه، با بیان اینکه آنچه که اکنون در این فضا شاهد آن هستیم، ساماندهی فضای مسموم برای کسب رانت است، ادامه داد: اگر راست، می خواهد نئولیبرال شود، باید بداند نئولیبرال فضا را برای کسب ارزش اضافی در چارچوب اقتصاد دانش ساماندهی می کند و سرمایه خطرپذیر از توسعه دانش پشتیبانی کند. شما باید فضا را برای این کار ساماندهی کنید، چرا تراکم فروشی را ادامه می دهید!؟ چرا سیستم شما از اقتصاد دانش پشتیبانی نمی کند!؟ چرا از تورم پشتیبانی می کند، در صورتی که نئولیبرالیسم ضد تورم است!؟ چرخه انباشت سرمایه هم ندارد و شاهد خروج سرمایه و دریافت رانت و خارج کردن آن از کشور هستیم.

40 سال برنامه طرح جامع مالزی را نمی بینند و فقط انتقال پایتخت به چشمش می آیند

اطهاری گفت: این مساله را در خودروسازی هم شاهد هستیم. افزایش قیمتشان بیشتر از دلار است و انتقاد می کند که چرا مرا قیمت گذاری می کنید!؟ واقعا یعنی چه!؟ این ملغمه فکری کودکانه است. نه منفعت خودشان و نه منفعت توسعه ای را می شناسند. این به دلیل دانش بسیار اندکی است که در جامعه رایج شده و راست مبتذل هم ذیل آن سیاستهای خود را پیش می برد. 40 سال برنامه طرح جامع مالزی را نمی بینند و فقط انتقال پایتخت به چشمشان می آید. برنامه تکنوپول منطقه 22 را پای مسکن از بین می برد و در نهایت هم برای اینکه تمام سرمایه های بانکها در بخش مسکن قفل شده و اگر دولت پروژه ای مانند انتقال پایتخت را اجرا کند، صنایع ابتدایی و ساختمانی ما مانند سیمان می توانند کار کنند و بانکها هم نجات یابند.

ضرورت هوشمند سازی کشاورزی با هدف حل مشکل آب در کشور

تهران را می توان دروازه ورود ایران به اقتصاد دانش کرد

وی با تاکید بر ضرورت هوشمند سازی کشاورزی با هدف حل مشکل آب در کشور و صرف منابع مالی در این راستا، به جای پرداختن به طرحهایی مانند انتقال پایتخت، افزود: 100هزار نفر در وزارت خانه ها فعال هستند. باید به اندازه ای مازاد اقتصادی داشته باشیم تا بتوانیم پایتخت را انتقال دهیم. مازاد اقتصادی بسیار اهمیت دارد. اشتباه بزرگی است که تصور شود، می توان با بنایی تهران را انتقال داد. تهران را می توان دروازه ورود ایران به اقتصاد دانش کرد واز اقتصاد نفتی فاصله گرفت. ما اکنون با بورژوازی مستغلات روبرو هستیم و رانت خوری آن با قفل شدگی بخش مسکن متوقف شده است. اکنون سعی می کند پراکنده گویی کند و برای اینکه این اهداف خود را پیش ببرد، جعل سند می کند. مثلا می گوید سالهای سال است که تهران گسترش پیدا نکرده است! در حالی که اصلا نمی تواند از پس گسترش برآید و هزینه هایش صوری بالا می رود. موضوعش این است که بتواند به حیات خود ادامه دهد و بتواند مانع قدرت گیری بخش مولد شود. چرا می خواهید اقتصاد ایران را به انتقال پایتخت وابسته کنید. ما باید وارد اقتصاد دانش شویم، اگر این کار را نکنیم، محیط زیست ایران نابود می شود.

ما وارد توسعه نمی شویم، مگر اینکه نخبگان بر سر یک الگوی توسعه توافق کنند

اطهاری در پایان تاکید کرد: ما وارد توسعه نمی شویم، مگر اینکه نخبگان بر سر یک الگوی توسعه توافق کنند. وقتی یک الگوی توسعه داشته باشیم، بالاخره یک مجری قدرتمندی وارد می شود و برنامه را اجرا می کند. ما یک برنامه توسعه نداریم. گفتمانها باید به یک برنامه حداقلی بینجامد تا بتوانیم برای این جامعه، توسعه دانش بنیانی را شکل دهیم.