نگاهی به وجه تسمیه شهر جاجرم

جاجرم یکی از قدیمی ترین شهرهای استان خراسان شمالی است که با  طول جغرافیایی "38 و ˚56 و عرض جغرافیایی  "96 و ˚36  با ارتفاع 936 متر از سطح دریا  در 159 کیلومتری جنوب غربی بجنورد مرکز استان خراسان شمالی قرار دارد .

این جاینامی است که حافظ ابرو مورخ بزرگ دربار شاهرخ تیموری از آن به عنوان ولایت جاجرم یاد می کند که قراء میرآباد و جرمق، ایوه و دره جزء آن ولایت هستند. (جغرافیای تاریخی خراسان در تاریخ حافظ ابرو، ص 70). در کتاب حبيب السير نیز که به عنوان یکی از آثار دوره ایلخانی محسوب می شود بارها از جاجرم در کنار شهرهاي مهمي چون قزوين، ري،  اصفهان، دامغان، جرجان و مشهد نام برده شده است و این اهميت تاریخی این شهر را می رساند.

برخی از مورخان مانند لسترنج معتقدند که شهر جاجرم را ارغیان نیز می گویند (جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی، ص 418)  ولی در کتابهای تاریخ بناکتی، تاریخ جهانگشای جوینی و احسن التقاسیم این دو آبادی جدا از هم شناخته شده اند. بنابراین می توان گفت منابعی مانند جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی در مورد ارغیان و جاجرم دچار اشتباه شده اند زیرا هر یک از آن دو منطقه ای متفاوت بوده و دست کم نقشه های تاریخی و مشاهیر منتسب به این دو منطقه به نام ارغیانی و جاجرمی جداگانه شناخته شده و معرفی شده اند.

با اینکه جاجرم از شهرهای قدیمی خراسان به شمار می آید ولی در کتاب فتوح البلدان (ص 562) که موقعیت این منطقه را هنگام حمله اعراب به خراسان به تصویر می کشد از ولایات جوین، اسفراین و ارغیان یاد می شود که سپاهیان اسلام بعد از فتح آن منطقه راهی نیشابور شدند ولی هیچ نامی از جاجرم برده نمی شود. این نشان می دهد که در صدر اسلام آبادیی به نام جاجرم نبوده و یا چندان اهمیتی نداشت و ارغیان است که از آبادی های مهم و معروف آن روزگار بوده است . 

البته اکنون آبادیی به نام ارغیان وجود ندارد اما بر اساس گفته اعتماد السلطنه در مرآه البلدان (ج۴،ص۲۳۰۷) ارغیان همان منطقه بام و صفی آباد امروزی بوده است.

در مورد وجه تسمیه جاجرم کلنل ییت در سفرنامه خراسان و سیستان (ص365) می گوید: هوای جاجرم بسیار گرم است و زیر پای آن کویر است که از آنجا بادهای سوزان می وزد. به همین دلیل آن را «جاگرم» گفته اند كه بعدها تغيير شكل داده و به صورت جاجرم درآمده است.

البته علت این نامگذاری علاوه بر ویژگی کویری بودن شاید وجود چشمه های آب گرم این منطقه هم باشد. چنانکه در آثارالبلاد و اخبار العباد (ص404 ) آمده است: «جاجرم شهرى است از شهرهاى خراسان، نزديك به ولايت اسفرايين. در آنجا چشمه‌اى است مابين جاجرم و اسفرايين، هركس ميان آن چشمه رود و ناخوشى جرب داشته باشد زايل گردد و خوب شود». همچنین بر اساس کتاب عجایب نامه (ص۳۶۰) « جاجرم چشمه ای دارد که هر گه آفتاب برآید قطره ای آب در آن نماند. چون فرو رود پرآب گردد» .

این وجه تسمیه را صاحب فرهنگ انجمن آرای ناصرى (ص۲۹۰) نیز  تأیید کرده و گفته است این قریه در اصل «جاى گرم» بوده و جاجرم معرب آن است. بر این اساس جاگرم از جمله نامواژه هایی است که بعد از حمله اعراب به ایران و گسترش فرهنگ و زبان عربی تحت تاثیر فرایند تعریب (معرب سازی)  قرار گرفته و به جاجرم تبدیل شده است .

در توضیح فرایند معرب سازی واژه جاجرم باید گفت از آنجا که واج  <گ>  در نظام آوایی زبان عربی وجود نداشت عربها هنگام رویارویی با واژه هایی که دارای واج <گ> بودند، به جای آن از واج <ج>  استفاده می کردند؛ مانند جاینامهای زنجان و جرجان که قبل از حاکمیت اعراب به صورت زنگان و گرگان تلفظ می شدند. چنانکه در منطقه شمال خراسان گرمه و بوزنگرد را  نیز به جرمق و بوزنجرد تبدیل کردند .

واضح است وجه نامگذاری «جاگرم» به پدیده گرما مربوط مي شود که از اقتضائات عوارض اقلیمی و توپوگرافیک این منطقه  است. در واقع این جاینام از واژه «گرم» در زبان فارسی اخذ شده است که ریشه در زبانهای فارسی میانه و فارسی باستان دارد و همین وجهی  است که آبادی های زیادی مانند گرمه و گرماب و گرمخان بر مبنای آن نامگذاری شده اند.