فیلسوف ری؛ محمد بن زکریای رازی

ابوبکرمحمد بن زکریای رازی؛ زادۀ سال 251 هجری قمری، یکی از اثرگذارترین پزشکان در گسترۀ دانش پزشکی است. او از اجلّۀ پزشکان و فیلسوفان سده های سوم و چهارم هجری قمری است و نظیر او را در تاریخ علوم، به ویژه پزشکی به ندرت می توان یافت. به اتفاق آراء، رازی از مهمترین حکیمان اسلام و بزرگترین پزشک طب بالینی در قرون وسطی بود. در مدرسۀ طب دانشگاه پاریس، دو تصویر رنگی از دو طبیب مسلمان آویخته اند که یکی از آنها رازی و دیگری ابن سیناست.

نام او محمد، نام پدرش زکریا، نام جدش یحیی و کنیه اش ابوبکر و نسبت او به زادگاهش ری، رازی است. ری در آن زمان مرکز علم و ادب بود و از شهرهای مهم اسلامی به شمار می آمد و دانشمندان و بزرگان بسیاری از آنجا برخاستند. پدر او زرگر بوده و به همین دلیل پسرش را به کار و کسب زرگری مشغول کرده است. رازی در جوانی پدرش را از دست داد و پس از درگذشت پدر، کسب و کار او را ادمه داد. از نوشته های مورخان چنین بر می آید که رازی در جوانی به زرگری، صرافی، عود نوازی و علوم غریبه پرداخته و سرانجام به تحصیل و کیمیاگری روی آورده است.

رازی ابتدا‌ به کیمیاگری مشغول بود و تـالیفاتی هـم در ایـن زمینه دارد، لکن بعد از مدتی‌ علاقۀ او به تحصیل عـلم پزشکی افـزون‌ شد‌ و از‌ کیمیاگری صرف‌ نظر‌ کرد و تمام توان خود‌ را‌ مصروف فراگیری طب و عـلوم پزشکی نـمود. او بسیار مـورد‌ احـترام‌ بـود و پیوسته می‌خواند و می‌نوشت. محققان شرق و غرب‌ رازی‌ را بیشتر به طب و کیمیا می‌شناخته‌اند. او در عـصر خـود از دانشمندان جامع به‌شمار می‌آمده و در غالب رشته‌های علوم زمان خود صاحب تألیفات بوده است، اما تسلطش بر طب‌ و کیمیا‌ بیشتر بوده، تا بدان پایه که سایر فضایل و مقامات وی را تحت‌الشعاع قرار داده بـود.

می توان گفت؛ رازی اولین کسی است کـه مـانند پزشکان‌ امروز‌ با تهیۀ گزارش شرح حال بیمار و دریافت سابقۀ بیماری او، پرونده تشکیل داد. وی بـیشتر وقـت خـود‌ را‌ در بیمارستان می‌گذرانید. از این رو به او طبیب بیمارستان، طبیب کلینیکی‌ و یا‌ کلینیسین بزرگ لقب دادند. او اولین دانشمندی بود‌ که‌ بیماری خطرناک آبله و سرخک را‌ تشخیص‌ داد و در‌ تشریح‌ جزئیات‌ ایـن دو بـیماری کتاب نوشت. همچنین کشف‌ الکل‌ اتیلیک از کشفیات رازی بود و نقش مهم این الکل در طـب و در‌ شـیمی‌ آلی از دیـد دانشمندان پوشیده نیست‌. رازی نخستین کسی بود که از‌ رودۀ گوسفند‌ برای بـخیه زدن استفاده‌ نمود و برای بهداشتی نگه‌ داشتن‌ زخم‌ها از الکل استفاده کرد و همچنین نخستین کسی بـود کـه در بـاب عمل آب مروارید چشم، شرحی نگاشت‌. وی در تألیفات خود علم را با عمل‌ توأم‌ می‌کرد‌ و شـیوه‌ای مخصوص به خود داشت که همان شیوۀ مشاهده و تجربه است. رازی در پزشکی بـسیار نـوآور‌ بـود‌ و پیروی‌ کورکورانه از پزشکان پیش از خود را روا نمی‌دانست.

محمد بن زکریای رازی، هیچ گاه از خواندن غافل نمی شد و کتاب خود را بر دیوار تکیه می داد تا هرگاه هنگام خواندن به خواب رفت، با صدای افتادن کتاب از خواب بیدار شده و خواندن را ادامه دهد. کار با آتش و پرداختن به تحقیقات شیمیایی که بوی تند مواد شیمیایی را با خود داشت و همچنین مطالعۀ شبانه روزی، موجب بیماری چشمان او شد. وی برای درمان چشمان خود به پزشکی پرداخت و طبیبی بزرگ و حاذق شد. رازی در پایان عمر، چشمانش آب آورد و به یکی از شاگردانش که از طبرستان برای درمان چشم او آمده بود، به دلیل دردهایی که این درمان در پی داشت، اجازۀ ادامۀ مداوا را نداد. پس از این رازی، چندان نزیست و در زادگاه خود، شهر ری در پنجم شعبان سال 313 هجری قمری و در 62 سالگی درگذشت.

رازی طبیب خودآموخته‌ای بود و از‌ بزرگ‌ترین‌ و مبتکرترین‌ پزشکان اسلامی و از مؤلفان پر اثر به ‌شمار می‌رود. در تقویم ملی ایران، پنجم شهریورماه، زاد روز زکریای رازی؛ شیمیدان، طبیب، داروشناس و داروساز ایرانی؛ روز داروسازی نامگذاری شده است.