در فرهنگ ایران باستان به ما یاد داده شده که پاک نگه داشتن این چهار عناصر وظیفه هر انسانی است، در بین این چهار عنصر، انسان ها بیشترین وابستگی را به خاک دارند.
به طور کلی خاک مادر و مولد حیات در این کره خاکی است که بستر و زیربنای فعالیت های بشر را فراهم کرده است، وابستگی انسان ها به خاک تا اندازه ای است که ۹۵ درصد غذای انسان ها از خاک تهیه می شود؛ این در حالی است که بر اساس گزارش سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل یک سوم خاک دنیا کیفیت خود را از دست داده است.
با رشد شهرنشینی و افزایش زباله ها، مصرف بیش از حد کودهای شیمیایی، حفاری های معادن و هزاران علت دیگر، انسان ها دارند حفظ این عنصر ارزشمند را فراموش می کنند.
اولین و مهمترین شیوه حفظ خاک حفظ پوشش گیاهی در اراضی شیب دار است، پوشش گیاهی در این اراضی کمک می کند که ذرات خاک شسته نشوند و فرسایش خاک اتفاق نیفتد و علاوه بر آن با توجه به قرارگرفتن ایران در کمربند خشک جهانی، کمک می کند از حداقل بارندگی ها بیشترین بهره را ببریم.
خاک علاوه بر حفظ پوشش گیاهی، توانایی ذخیره آب و جلوگیری از وقوع سیل را دارد، هر چه خاک غنی تر باشد امکان نفوذ و جذب آب بیشتر می شود در نتیجه با حفظ خاک می توانیم از یک سفره زیرزمینی و آبخوان مناسب برخوردار باشیم.
ایران سه برابر متوسط جهانی تبخیر آب دارد و فقط از طریق سدسازی نمی شود آب را ذخیره کنیم و باید از آب خوان ها بهره بگیریم که بسیار ایمن تر، به صرفه تر و طبیعت دوستانه تر از ذخیره کردن آب در مخازن رو زمینی است.
کیفیت زندگی ما به خاک بستگی دارد، اگر نسبت به حفظ آن کوتاهی کنیم و به عنوان عنصری بی ارزش نگاه کنیم در آن صورت به عناصری سمی مانند سرب، آرسنیک و کادنیوم تبدیل می شود که می تواند با انواع بیماری ها از انسان انتقام جویی کند ولی در صورتیکه خوب مراقبت شود سرشار از آهن، کلسیم، روی و ... خواهد شد که از طریق گیاهان و دام ها به ما منتقل می شود.
اگر به خاک بی توجهی و لوازم فرسایش آن را فراهم کنیم، تبدیل به کانون های بزرگی از گرد و غبار خواهند شد که هر فصل از سال در هوا پراکنده می شوند و شش های ما از پر از ریزگرد خواهند کرد و اسباب انواع بیماری ها را به وجود خواهند آورد.
درگیری عرصه‌های منابع طبیعی با فرسایش شدید و خیلی شدید
حسین فردی معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی، از درگیری عرصه‌های منابع طبیعی استان با فرسایش شدید و خیلی شدید در این استان خبر داد.
وی اظهار کرد: از دو میلیون و ۸۰۰ هزار هکتار عرصه منابع طبیعی در این استان یک میلیون و ۷۰۰ هزار هکتار درگیر فرسایش شدید و خیلی شدید است و خاک مرغوب از دست می‌رود.
فردی گفت: برای جلوگیری از این امر و حفظ خاک مرغوب، برنامه‌های حفاظت خاک در دستور کار قرار دارد که یکی از این برنامه‌ها موضوع توان افزایی جوامع روستایی در حوزه سد شیرین دره است.
به گفته وی، انجام فعالیت‌های آبخیزداری و بیولوژیک از دیگر برنامه‌هایی است که در این راستا در حال انجام است.
این مقام مسئول افزود: تغییر اقلیم و پیامدهای ناشی از آن یکی دیگر از مشکلاتی است که اکنون استان با آن مواجه است، خراسان شمالی استانی تقریبا کوهستانی است که با مشکلاتی همچون افزایش دمای کمینه مواجه است.
وی ادامه داد: آتش سوزی و نابودی بقایای گیاهی یکی از مشکلاتی است که موجب تشدید این امر شده و باید به آن توجه جدی داشته باشیم.
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی به فعالیت‌های آبخیزداری نیز اشاره کرد و گفت: از اعتبارات سال مالی ۱۴۰۲ مبلغ ۵۷ میلیارد تومان مصوب شد که از این میزان ۳۸ میلیارد تومان جذب شده و موفق به انجام ۲۰ هزار هکتار از عملیات آبخیزداری شدیم.
وی افزود: پیش بینی‌های انجام شده برای تصویب اعتبارات آبخیزداری برای سال ۱۴۰۳ عدد ۷۵ میلیارد تومان است.
تغییر اقلیم و کاهش ماده آلی خاک
تشکری مشاور رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی در ادامه در گفت و گو با ایسنا، با اشاره به اینکه اساس زنده بودن خاک، مواد آلی موجود در آن است، گفت: تغییر اقلیم و کاهش بارندگی ها موجب شده تا با بحران کمبود مواد آلی خاک مواجه شویم.
وی افزود: در کنار کمبود ماده آلی خاک با شرایط فرسایش خاک و شوری خاک نیز مواجه هستیم.
تشکری ادامه داد: در واقع تغییر اقلیم سبب کاهش بارندگی در این استان شده و کاهش بارندگی نیز موجب کاهش ماده آلی خاک شده است.
وی بیان کرد: کشاورزی حفاظتی یکی از مهمترین اقداماتی است که می توان برای حفظ ماده آلی خاک انجام داد و در این راستا باید شخم برگردان حذف شود.
این مقام مسئول با تاکید بر اینکه با از بین بردن بقایایی گیاهی به شدت مخالف هستیم، توضیح کرد: کشاورز محصول گندم و جو را برداشت و سپس دامدار دام سبک و سنگین را در مزارع رها می کند تا آن ها از بقایای گیاهی استفاده کنند و این امر سبب می شود تا هیچ باقی مانده گیاهی وارد خاک نشود.
وی گفت: باید ۲۰ درصد از بقایای گیاهی به خاک بازگردد تا میزان ماده آلی خاک افزایش یابد.
مشاور رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی به شور شدن خاک نیز اشاره کرد و افزود: استفاده از آب های شور و یا مصرف بیش از اندازه کودهای شیمیایی سبب شور شدن خاک می شود. آب های لب شور نیز سبب کاهش کیفیت خاک خواهد شد.
وی تصریح کرد: در کنار کیفیت خاک باید به ساختمان خاک نیز توجه کرد، باید هنگام شخم خاک به این موضوع توجه داشت.
اجرای مطالعات تفصیلی خاک در سطح ۱۸۲۰ هکتار در استان
سامان محمدی مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی همچنین با اشاره به اینکه سطح اراضی کشاورزی استان ۵۴۲ هزار هکتار است، گفت: به طور میانگین متوسط فرسایش خاک در کشور ۱۶.۵ تن در هکتار و در خراسان شمالی ۱۷.۵ تن در هکتار است.
وی با بیان اینکه میزان فرسایش خاک در این استان زیاد است، افزود: هرچقدر شیب اراضی بیشتر باشد میزان فرسایش خاک نیز زیاد است.
محمدی ادامه داد: اما در حال حاضر عامل اصلی فرسایش تغییر اقلیم است، هر چقدر بارندگی بیشتر باشد سطح سبز افزایش می یابد و به دنبال آن مواد آلی خاک زیاد می شود.
وی با اشاره به اینکه قانون حفاظت خاک در سال ۱۳۹۷ مصوب شد و آیین نامه اجرایی آن در سال گذشته ابلاغ شد، بیان کرد: در این راستا یک سری تکالیف برای دستگاه ها ابلاغ شده تا برای حفظ خاک اجرایی کنند.
این مقام‌مسول با بیان اینکه مطالعه، حفاظت، پایش، آموزش و ... اقداماتی است که باید اجرایی شود، تصریح کرد: اجرای مطالعات تفصیلی خاک از جمله اقداماتی بوده که توسط این سازمان در راستای اجرای قانون مذکور در سطح ۱۸۲۰ هکتار انجام شده است.
به گفته وی، انجام ۱۰ هزار هکتار دیگر نیز پیشنهاد شده که در صورت موافقت و اعطای اعتبار اجرایی خواهد شد.
سطح کربن آلی در خاک‌های کشاورزی استان کمتر از حد بحرانی
مرضیه رشیدی محقق بخش آب و خاک مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان شمالی نیز گفت: در حال حاضر سطح کربن آلی در خاک‌های کشاورزی استان کمتر از حد بحرانی است.
وی اظهار کرد: سطح کربن آلی در خاک‌های کشاورزی استان نیم درصد است که هموراه به عنوان یکی از محدودیت‌های اصلی در کشت گیاهان زراعی و باغی به شمار می‌رود.
وی افزود: با وجود تغییرات اقلیمی، تخریب زمین و کاهش تنوع زیستی، خاک به یکی از آسیب پذیرترین منابع جهان تبدیل شده است، در واقع خاک‌ها مخزن اصلی و عمده کربن به شمار می‌روند که دارای میزان کربن بیشتری نسبت به مجموع کربن اتمسفر و پوشش گیاهی موجود در خشکی‌ها هستند.
رشیدی ادامه داد: کربن آلی بخش اصلی مواد آلی خاک است و به عنوان شاخصی از سلامت خاک، به دلیل مشارکت در تولید مواد غذایی، کاهش و سازگاری با تغییرات اقلیمی و دستیابی به اهداف توسعه پایدار درای اهمیت است. میزان زیاد ماده آلی در خاک، عناصر غذایی ضروری را برای رشد گیاهان فراهم می‌کند و دسترسی آب را نیز ارتقا می‌بخشد که هر دو این موارد منجر به افزایش حاصلخیزی خاک می‌شود.
وی بیان کرد: بررسی‌ها در ایران نشان می‌دهد به طور میانگین به ازای افزایش هر گرم کربن آلی در کیلوگرم خاک عملکرد دانه گندم به طور میانگین ۲۸۶ کیلوگرم در هکتار افزایش می‌یابد. استان خراسان شمالی بر اساس مطالعات انجام شده، جز استان‌هایی است که سطح کربن آلی در خاک‌های کشاورزی کمتر از حد بحرانی ( ۰.۵ درصد) است که همواره به عنوان یکی از محدودیت‌های اصلی در کشت گیاهان زراعی و باغی به شمار می‌رود.
این محقق بخش کشاورزی توضیح داد: همانطور که می‌دانیم به دلیل تغییرات اقلیمی که در استان اتفاق افتاده و موقعیت این استان که دارای اقلیم خشک و نیمه خشک است همواره با محدودیت منابع آبی در حوزه کشاورزی و به خصوص حوزه دیم مواجه هستیم.
وی تصریح کرد: یکی از مزایای افزایش سطح مواد آلی در خاک، افزایش ظرفیت نگهداشت آب در خاک و حفظ رطوبت خاک است که این عامل موجب کاهش تنش‌های خشکی در گیاهان می‌شود، بخصوص برای اراضی دیم که در سال‌های اخیر در این استان که به دلیل کاهش میانگین بارندگی سالیانه و توزیع نامناسب بارندگی همواره با تنش‌های خشکی مواجه است.
رشیدی تاکید کرد: بنابراین استفاده از راهکاری مدیریتی که منجر به افزایش سطح مواد آلی در خاک شود در مقابله با تنش‌های خشکی موثر خواهد بود. با این حال افزایش قابل توجه میزان مواد آلی خاک ها یا حفاظت سطوح بالای ماده آلی به سادگی امکان پذیر نیست. این فرایند به تلاش پایدار نیازمند است که شامل دو رویکرد کلی افزودن مواد آلی به خاک ها و کاهش اتلاف کربن است.
وی گفت: از جمله راهکارهای عملی برای افزایش سطح مواد آلی خاک ترسیب کربن آلی در خاک، استفاده از کودهای آلی در کنار استفاده از کودهای شیمیایی و همچنین خاکورزی حفاظتی است، در سیستم خاکورزی حفاظتی با توجه به حفظ بقایای گیاهی در خاک با گذشت زمان موجب افزایش سطح مواد آلی در خاک می‌شود که در طولانی مدت این عامل منجر به افزایش عملکرد برای کشاورز می‌شود و به عنوان یک راهکار عملی برای مزارع سطح استان توصیه می‌شود./ایسنا