دانش و هنر سیاستگذاری، ترکیبی از سیاست‌ها، تاکتیک‌ها، ابزارها، انگاره‌ها و اهداف را چنان طراحی و اجرایی می‌کنند که نیت و هدف نهایی سیاستگذار برآورده شود. سیاستگذاری عمومی به‌ویژه سیاستگذاری خارجی آیینه دانش و هنر جهانی اداره امور عمومی است، زیرا یادگیری، درس‌آموزی از دیگران و فهم توصیه‌های بزرگان پیشین، رکن اساسی سیاستگذاری است.
یادگیری و درس آموزی از سیاستگذاری‌های موجود یا پیشین که با اشتراک‌گذاری سیاست‌ها یا جهانی سازی سیاست‌ها نیز تعریف می‌شوند، گاه آیینه‌ای بسیار گویا از سیاست‌ها را پیش‌روی سیاستگذار یا حکمران قرار می‌دهد، آیینه‌ای که گاهی با لقب‌های خاص و اسطوره‌ای در بسیاری فرهنگ‌های باستانی وجود داشته و برجسته بوده‌اند.
نمونه برجسته اینگونه آیینه‌های سیاستگذاری که دارای توان انعکاس و نمایش رویدادهای کنونی و آینده هستند در فرهنگ ایرانی را می‌توان همان "جام جهان‌نما یا جام جم" دانست که در ادبیات و تاریخ ایران بسیار مشهور بوده و قابلیت‌های شگفت‌انگیز داشته است. جام جم یا جام جهان‌نما در ادبیات فارسی کاربردهای بسیاری داشته است اما بارزترین جلوه آن در سیاستگذاری را می‌توان در این بیت از غزل شماره 143 حضرت حافظ شیرازی مشاهده کرد که می‌فرماید:
سال‌ها دل طلب جام جم از ما می‌کرد وآنچه خود داشت زبیگانه تمنا می‌کرد
تمام ابیات غزل شماره 143 دیوان خواجه شمس‌الدین محمد شیرازی مشهور به حضرت حافظ، دارای مؤلفه‌های از سیاستگذاری عمومی است که بیشتر بر نگاه به درون و کشف توان و منابع قدرت خود تأکید دارند. اما نگرش عمیق بر این غزل و همان بیت اول آن، توصیه راهبردی به سیاستگذاری خارجی قلمداد می‌شود که آنچه خود دارید را از بیگانه تمنا نکنید.
این توصیه به‌خصوص پیرامون توسل ایران به دیگر دولت‌ها برای میانجیگری روابط و مذاکرات با ایالات متحده امریکا سازگاری دارد. الگوی سیاستگذاری خارجی ایران در بیش از چهار دهه اخیر که به جای مذاکره مستقیم و آشکار با قوی‌ترین و بزرگ‌ترین دشمن خود یعنی ایالات متحده امریکا، به بازیگران میانجی مانند عمان، ترکیه، قطر، روسیه، چین و... رو آورده، توان و داشته‌های دیپلماتیک خود را ناچیز شمرده است و از دیگران تمنای کمک دارد!
در حالی که پیشینه دانش و هنر مذاکره یا دیپلماسی ایرانی بر همگان آشکار بوده و تاریخ دیپلماسی ایرانی الگوهای مطلوب و مذاکره کنندگان توانمند را دارا بوده، توسل به دولت‌هایی مانند عمان، قطر و ترکیه که برخی خود از رقیبان اصلی ایران در رقابت ژئوپلیتیک منطقه‌ای هستند، نه‌تنها کارساز نبوده، بلکه افزایش پرستیژ اینگونه رقیبان و دشمنان را نیز سبب شده است. این رویکرد سیاستگذاری خارجی ایران مصداق بیت مشهور حضرت حافظ است که:
سال‌ها دل طلب جام جم از ما می‌کرد وآنچه خود داشت زبیگانه تمنا می‌کرد
ایران سال‌ها و سده‌هاست که جام جم یا جهان‌نمای دیپلماسی و بازی قدرت را در اختیار داشته، توان دانش و هنر مذاکره بسیار قوی دارد، اما در چهل سال اخیر همواره این جام جم یا حل چالش‌ها با غرب را از دیگر بازیگران یا همان دلالان بیگانگان تقاضا کرده است.
توصیه هشدارآمیز حافظ شیرازی به سیاستگذاران خارجی ایران در چارچوب این غزل را می‌توان چنین تفسیر کرد:
یکم – تمنای ایران و موفقیت دلال‌ها: بیش از چهل سال است که روابط رسمی ایران و ایالات متحده امریکا بر اثر اشغال سفارت امریکا در ایران، قطع شده و ستیز دیپلماتیک فرسایشی میان این دو بازیگر مهم نظام جهانی برقرار است که گاهی به مرحله جنگ مستقیم نزدیک می‌شود. این الگوی قطع روابط و خودداری از مذاکره مستقیم میان ایران و ایالات متحده امریکا که بیشتر از سوی ایران دنبال می‌شود، دو کشور به‌خصوص ایران را به یاری جستن از سایر دولت‌ها برای میانجیگری و تبادل پیام وادار ساخته است.
درحالی که ایران در حوزه دانش و هنر دیپلماسی دارای ظرفیت و منابع بسیار مطلوب و قوی بوده، منافع بسیار متفاوت و بلکه ناسازگار با برخی دولت‌های میانجی مانند قطر، ترکیه و ... دارد، قطع رابطه چهل ساله با ایالات متحده امریکا سبب شده است تا بخشی از سیاستگذاری خارجی ایران به دلالان منطقه‌ای واگذار شود. در واقع چهل سال است که بخشی از سیاستگذاری خارجی و دیپلماسی ایران در اختیار دلالان مذاکره ایران و امریکاست!
دوم – دلالان قدرتمند یا بیگانگان دوست‌نما: الگوی ستیز جهانی ایران با استکبار دارای این ایراد جدی است که برخی از دولت‌های مستکبر جهانی در گردونه روابط نزدیک ایران قرار دارند و از جمله دلالان روابط و مذاکرات ایران و ایالات متحده امریکا هستند! بازیگران مستکبر نظام جهانی مانند چین، روسیه و اتحادیه اروپا که تلاش دارند خود را میانجی ایران و امریکا نشان دهند، همان دلالان روابط ایران و ایالات متحده امریکا هستند که منافع بیشماری از این میانجیگری به دست می‌آورند. مزایای کلان دلالی میان ایران و ایالات متحده به گونه‌ای است که چین و روسیه به عنوان دو قدرت بزرگ جهان که ادعای دوستی با ایران دارند نیز از هرگونه مذاکره، توافق و تعامل مستقیم میان ایران و ایالات متحده امریکا هراس داشته‌اند و از آن جلوگیری می‌کنند.
اتحادیه اروپا به عنوان یک ساختار متحد، بازیگر مهم نظام جهانی محسوب می‌شود که در تحولات بین‌المللی دارای جایگاه برجسته و اثرگذار بوده است، میانجی بسیاری از ستیزها و چالش‌های منطقه‌ای و جهانی قلمداد می‌شود. این ساختار اروپایی همواره تلاش دارد تا خود را میانجی ایران و ایالات متحده امریکا جلوه دهد، در حالی که پیشینه چهل سال اخیر قدرت‌های اروپایی و همچنین دو دهه‌ای اتحادیه اروپا نشان می‌دهد که اتحادیه اروپا و قدرت‌های بزرگ اروپایی نیز از مذاکره، تعامل و روابط مستقیم ایران و امریکا هراس دارند و مخالف مذاکره مستقیم ایران و امریکا هستند.
بازیگران نظام جهانی با ماهیت استکباری و طیفی از چالش‌ها و ستیزهای راهبردی با ایالات متحده امریکا همان بیگانگانی هستند که به عنوان میانجی، به دلالی منافع خود از کارت بازی ایران در مقابل امریکا اقدام می‌کنند اما ایران همچنان طلب بهبود روابط با امریکا از مسیر این بیگانگان را دارد.
*
ادبیات و تاریخ ایران سرشار از جام جهان‌نمای حکمرانی و ساستگذاری مطلوب و موفقی است که راهگشای اداره امور عمومی در عصر کنونی هستند. این جام جم سیاستگذاری همان توصیه‌هایی هستند که از سوی بزرگان ادب، هنر و دانش ایران زمین ارائه شده‌اند. غزل زیبای شماره 143 حضرت حافظ ازجمله درس‌های حکمرانی و سیاستگذاری مطلوب است که می‌تواند سیاستگذاری خارجی ایران را دگرگون کند.
اگر قرار باشد هر نسل را با یک نماد شناسایی کنند، نسل 40 سال اخیر ایران را باید با مذاکرات غیر مستقیم تعریف کرد. الگوی مذاکرات غیر مستقیم ایران و ایالات متحده امریکا که طیفی از بازیگران میانجی با نیت دلالی روابط بین الملل را شکل داده و منافع راهبردی ایران را بازیچه کسب منافع این دلالان قرار داده است.
اتکای ایران به الگوی مذاکره غیر مستقیم با امریکا و اعتماد نسبی به دولت‌های میانجی مانند عمان، عراق، قطر، ترکیه، چین، روسیه، اتحادیه اروپا و... در حالی که ایران دارای بهترین سرمایه انسانی، دانش و هنر مذاکره و تعامل است، به منزله طلب و تقاضای داشته‌های (جام جم) خود از بیگانگان است. جام جم یا جام جهان‌نمای دیپلماسی و مذاکره در ایران موجود است اما سیاستگذاران ارشد ایران در تمنای این جام جم از بیگانگان دلال و بداندیش مانند ترکیه، چین، روسیه و... هستند!
پیشینه مذاکرات غیر مستقیم ایران و ایالات متحده امریکا نشان داده است که دولت‌های میانجی ایران و آمریکا از صداقت کامل برخوردار نیستند. بنابراین ضرورت دارد تا با رعایت توصیه سیاستی حضرت حافظ، به جای تقاضای میانجیگری دیگران، مذاکرات مستقیم در سطح سیاستگذاران ارشد دو کشور (در قالب الگوی مذاکره ایلان ماسک و امیرسعید ایروانی) و تلاش برای برقراری تعامل و روابط ایران و ایالات متحده جایگزین الگوی ناکارآمد و آسیب‌زای مذاکرات غیر مستقیم شود.